Intervistë e Rita Levi Montalçinit në prag të 100 vjetorit
Rita Levi Montalçini: "Nuk mund t'i vësh dryna trurit"
Truri nuk ka rrudha. Nëse vazhdon të punojë pareshtur, përtërihet
vazhdimisht, edhe pas tetëdhjetë viteve. Për më tepër, ndryshe nga organet e
tjera, mundet madje të përmirësohet. "Me aktivitetin tim e dëshmoj: sot e shoh
se kam më tepër mundësi se kur isha njëzet vjeçe për të thelluar mendimin dhe
intuitën," tregon Çmimi Nobel Rita Levi Montalcini. Pastaj, si shkencëtare,
shpjegon se meritë e gjithë kësaj është plasticitet neuronal: nëse nuk
ndërhyjnë sëmundje si Alzheimer, truri ynë i plotëson humbjet e neuroneve me
aftësinë që kanë neuronet e mbetura për të gjetur shtigje të reja. Nisur nga
rasti i saj, teoria funksionon: në prag të njëqind viteve (i mbush më 22 prill)
profesoresha shkon në laborator në EBRI (European Brain Research Institute, me
qendër në Romë) çdo mëngjes, para pak kohësh ka publikuar librin La
clessidra della vita (Klepsidra e jetës). Jo vetëm kaq: i ndjek pikë për
pikë punët në Fondacionin e ideuar prej saj të ndërtojmë një të ardhme për
femrat afrikane. "Shpresojmë të arrijmë në dhënien e dhjetë mijë bursave
studimi brenda prillit," thotë Giuseppina Tripodi, prej dyzet vjetësh
bashkëpunëtore e saj e besuar. "Për profesoreshën pa dyshim kjo do të ishte
dhurata më e madhe."
Kur u regjistrua në mjekësi në fakt shpresonte të ndiqte shembullin e Albert
Schweitzer, i cili i shëronte "të fundit e botës" në Afrikë. Por më parë iu
desh të luftonte kundër vullnetit të babait, inxhinier, pronar fabrike akulli,
që nuk ua miratonte vajzave të merreshin me studime: "Më thoshte se nuk më
ndalonte dot, por nuk ma miratonte." Pastaj arritën ligjet racore dhe e reja
Rita, e cila ndërkohë diplomohej në Torino e punonte pranë Institutit të
Anatomisë së Krahasuar, do të pezullohej nga veprimtaria akdemike. "Instalova
atëherë një laborator të neuro-embriologjisë në dhomën e gjumit." Ku operonte
embrione të pulës me gjilpëra tejet të imta. Renato Dulbecco, kolegu i tij i
studimeve, kujton ende shkathtësinë dhe saktësinë prej artisteje me të cilat
kërkuesja i lëvizte duart. Në atë dhomë, faktikisht, ajo vendosi bazat për
zbulimin e realizuar më vonë në Shtetet e Bashkuara të NGF (Nerwe Growth Factor
Faktori i Rritjes Nervoze), që ia dha Çmimin Nobel.
PYETJE: Truri nuk ka rrudha, por ndonjë tru është më i bukur se të
tjerët...
RITA LEVI MONTALCINI: "Nuk besoj, inteligjenca nuk është programuar e
tëra që prej lindjes. Me një fjalë, nuk është gjenetike. Femrat, për shembull
vlejnë saktësisht sa edhe meshkujt, madje kanë një fleksibilitet më të madh
trunor. Mjerisht në rrjedhën e historisë janë mbajtur larg shkollimit. Por atje
ku kanë pasur mundësi shkollimi, rezultatet nuk kanë munguar. Ka dalë para pak
kohësh një libër për femrat matematikane në Rusi: janë shumë dhe kanë aftësi të
dalin në pah edhe mbi burrat."
PYETJE: Juve u është dashur shumë ta bëni këtë?
RITA LEVI MONTALCINI: "Vetëm në fillim e kam pasur vështirë. Që e vogël
isha e sigurtë se nuk doja të bëhesha grua dhe nënë. Shihja një familjen time
një mbizotërim absolut të babait tim dhe kësaj i druhesha shumë: dy edhe dy nuk
bënin katër për atë, ndonëse ishte matematikan. Nëna ime, piktore, u detyrua të
linte punën pas martesës. Por në punë kish pasur gjithmonë mirëkuptim me
kolegët meshkuj. Natyrisht, sot gjithçka ka ndryshuar, femrat nuk janë të
detyruara më të zgjedhin midis familjes dhe punës, ndërsa burrat në shtëpi
tashmë janë më bashkëpunues."
PYETJE: Bota duket më arsyetuese se dje?
RITA LEVI MONTALCINI: "Jetojmë ende të zotëruar nga impulse të ulëta, si
ato të para pesë mijë viteve. Sepse truri ynë ka një përbërës arkaik dhe të
turbullt (që e ka qendrën në hipokamp strukturë në sipërfaqen e mesme të
hemisferës trunore që rregullon ndjeshmëritë e nuhatjes dhe të shijes, shënimi
ynë) përbërës i cili është agresiv, emotiv e afektiv dhe ai pikërisht e ka
lejuar australopitekun të shpëtohet, kur ka zbritur nga pema dhe është
përballur me botën. Përbërësi tjetër, njohës dhe neokortikal (përtëritës i
kores së trurit shënimi ynë) është shumë më i vonë dhe iu përgjigjet fazave
të zhvillimit të të folurit. Mjerisht kjo pjesë nuk arrin të kontrollojë atë që
është më e lashtë dhe që, në momente ekstreme (luftëra, kriza, varfëri) bëhet
zotërues. Janë kushtet mjedisore, përfundimisht, ato që e vënë në punë: në
regjimet toalitare, për shembull, aktiviteti arkaik i trurit është në
maksimum."
PYETJE: Por atje banuakan edhe emocionet: a mund t'i bëjmë të heshtin?
RITA LEVI MONTALCINI: "Ndodh që i mbajmë nën kontroll. Dhe kjo duhet
mësuar edhe në shkollë. Arsimi është ende tepër i lidhur me binomin viktorian
ndëshkim-shpërblim. Fëmijët nuk janë këlyshë qenësh, kanë një përbërës njohës
mbi të cilin duhet bazuar që në lindjen e tij."
PYETJE: Neuroshkenca këto vite ka arritur shumë. Po për Alzheimerin?
RITA LEVI MONTALCINI: "Punohet ditë e natë. NGF-ja e zbuluar nga unë më
1940 është një molekul proteinike që e shndërron një qelizë të çfarëdoshme në
një neuron. Provuar në minj, ka dëshmuar se është në gjendje ta bllokojë Alzheimerin
dhe kështu ia ka arritur edhe në fare pak raste njerëzore. Unë jam në një
kërkim të dëshpëruar të fondeve, në mënyrë që ilaçi të vihej në dispozicion të
të gjithëve: mjerisht industria deri sot nuk ka dashur të investojë."
PYETJE: Pavarësisht çmimit Nobel...
RITA LEVI MONTALCINI: "Çmimi Nobel më ka sjellë disa përparësi ekonomike
dhe duhet të falënderoj presidentin Ciampi që më 2001 më emëroi senatore të
përjetëshme. Duke mos pasur as pension as honorare, isha në gjendje të vështirë
ekonomike."
PYETJE: Lidhur me Parlamentin, çfarë ndikimi kanë pasur politikanët tanë
kur i ke parë nga afër?
RITA LEVI MONTALCINI: "Përjashtuar pak veta me vlerë të madhe, si Anna
Finocchiaro, nuk është një botë që më pëlqen. Kur ish Prodi shkoja rregullisht
në Parlament. Mes të tjerash kemi miq e qëllime të përbashkëta, edhe ai tani
është përfshirë në aktivitete në favor të Afrikës..."
PYETJE: Jeni në favor të testamentit biologjik dhe të kërkimeve në
qelizat e mbjella. Beson se do të ketë një shuarje konflikti mes shkencës dhe
fesë?
RITA LEVI MONTALCINI: "Secili mund të ketë fenë që do: i krishterë,
musliman...unë jam laike (qesh). Por nuk më ndal të kërkoj. Nuk mund t'i vësh
dryna trurit, sepse është e vetmja gjë që na dallon nga kafshët. Sa për testamentin
biologjik, besoj se secili ka të drejtë të ikë me dinjitet nga kjo botë."
PYETJE: Në kohën tuaj keni qenë një tru në ikje. Çfarë iu këshillon të
rinjve të sotëm universitarë?
RITA LEVI MONTALCINI: "Italia ka qenë vetëvrarë: truri më i mirë
gjithmonë ka dalë jashtë, ku, duke u gjendur më mirë, nuk është rikthyer.
Italia duhet t'i rithërrasë, por vetëm mbi bazën e meritave dhe jo për nga
përkatësia në grupet e pushtetit. Por meritokracia në Itali nuk ekziston: nuk
është një moment i mirë."
PYETJE: Sot më shumë se dje?
RITA LEVI MONTALCINI: "E kaluara nuk ishte kurrsesi më e mirë. Nëse
mendojmë për nënshtrimin e plotë të femrave, gjërat kanë ndryshuar."
PYETJE: Po femrat arrijnë barazi të plotë trajtimi tani që ministresha
Brunetta dëshiron t'i çojë në pension 65 vjeçe? Si mendoni ju?
RITA LEVI MONTALCINI: "Pensioni nuk mund të shtyhet, sepse kemi shumë të
rinj dhe sidomos femra, të cilat duan të hyjnë në botën e punës. Thënë kjo,
pritshmëritë e jetës sonë janë të tilla që tashmë, së paku dhjetë vjet para
pensionimit, secili duhet të mendojë për një aktivitet të dytë, për një pasion
të dytë që ta zhvillojë. Përndryshe truri ndalet. Bashkë me të edhe trupi."
PYETJE: Midis pasioneve tuaja bëjnë prapë pjesë Bach e Schubert?
RITA LEVI MONTALCINI: "Kur isha e re i dëgjoja në pesë të mëngjesit,
fqinjët më thoshin: së paku vare në derë programin e ditës. Tani? Tani më
mungon koha..."/
Rita Levi Montalcini ka lindur më 22 prill 1909 në Torino, në një
familje hebreje spanjolle. Bashkë me motrën binjake Paola ajo ishte më e vogla
e katër fëmijëve. Në autobiografinë e paraqitur në Stokholm më 1986, me rastin
e marrjes së çmimit Nobel, ajo do të kujtonte: "Prindërit tanë ishin Adamo
Levi, inxhinier elektrik dhe matematikan i talentuar, dhe Adele Montalcini, një
piktore e talentuar dhe një qenie e mrekullueshme njerëzore. Vëllai unë më i
madh Gino, që vdiq para 12 vjetësh nga sulmi në zemër, ishte një nga arkitektët
më të njohur italianë dhe profesor në Universitetin e Torinos. Motra jonë Ana,
pesë vjet më e madhe se Paola dhe unë, jeton në Torino me fëmijët dhe nipat e
mbesat e saj. Prej fëmijërisë ajo ishte një admiruese entusiaste e shkrimtares
së madhe suedeze, Nobel në letërsi, Selma Lagerlöf, dhe ajo ma ngjiti mua këtë
entusiazëm saqë vendosa të bëhem shkrimtare dhe të shkruaja një sagë italiane
"a la Lagerlöf. Por gjërat morën tjetër rrugë."
Ajo hyn në shkollën mjekësore dhe diplomohët më 1936.
Rreptësisht e vendosur ta vazhdojë karrierën akademike si ndihmëse dhe
studiuese në neurobiologji e psikiatri, është detyruar, për shkak të ligjeve
raciale të nxjerra nga regjimi fashist në vitin 1938, të emigronte në Belgjikë
bashkë me Giuseppe Levi-n.
Pasioni për lëndën e saj e shtyn dhe i jep forca për të shkuar përpara në
kërkimet shkencore sa të ketë edhe laboratorin e saj shtëpiak.
Janë vite gjithsesi të travajëshme për botën dhe për Europën. Shpërthen
Lufta e Dytë Botërore dhe është tejet e vështirë të gjesh vende ku mund të jesh
i qetë, aq më tepër që të ndërmarrësh kërkime shkencore. Në ecejaket e saj, në
vitin 1943 zbarkon në Firence, ku do të jetonte në klandestinitet për disa
vjet, duke ofruar ndër të tjera bashkëpunimin e saj si mjeke vullnetare për
Aleatët perëndimorë. Më në fund, më 1945 lufta mbaron, duke lënë prapa miliona
të vdekur dhe shkatërrime të papërfytyrueshme në të gjitha vendet.
Pas endjesh tejet të gjatë pa një strehë të sigurtë ku të vendosej, Rita
kthehet në qytetin e saj të lindjes (pikërisht pak para pushtimit gjerman të
Belgjikës, duke rifilluar me pakëz më shumë qetësi kërkimet e saj shkencore
bashkë me Levi-n, gjithnjë nëpërmjet një laboratori shtëpiak. Pak më vonë merr
një ofertë vështirë të mospranueshme nga Departamenti i Zoologjisë i Washington
University (St. Louis, Missouri). Pranon vetëm pasi sigurohet fare mirë se mund
t'i vazhdonte të njëjtat kërkime që i kishte filluar në Torino. Duke qenë ende
në moshë të re, Rita ende nuk e përfytyronte se Amerika njëfarësoj do të
shndërrohej në atdheun e saj të dytë, duke jetuar atje me detyra prestigjioze
për më shumë se tridhjetë vjet (do të bëhej profesore e Neurobiologia), e
saktësisht deri më 1977.
Por le t'i shikojmë me hollësi cilat kanë qenë etapat e kësaj historie të
jashtëzakonshme të kërkimeve shkencore që e kanë çuar në rezultate po ashtu të
jashtëzakonshme. Studimet e saj të para (iu përkasin viteve 1938-1944) iu janë
kushtuar mekanizmave të formacionit të sistemit nervor të vertebrorëve. Në
vitet 1951-1952 zbulon faktorin e rritjes nervore të njohur si NGF, që luan rol
thelbësor në rritjen e diferencimit (përcaktimit) të qelizave nervore shqisore
e simpatike. Për rreth tridhjetë vjet i vazhdon kërkimet shkencore mbi këtë
molekulë proteinike dhe mbi mekanizmin e saj të veprimit, për të cilët më 1986
do t'i jepej Çmimi Nobel në Mjekësi (me Stanley Cohen).Në arsyetimin e dhënies
së Çmimit thuhej: "Zbulimi i NGF në fillim të viteve 1950 është një shembull
magjepsës sesi një vëzhgues i mprehtë mund të nxjerrë hipoteza të vlefshme prej
një kaosi të dukshëm. Më herët neurobiologët nuk kishin pasur idenë se cilat
procese ndërhynin në nervëzimin korrekt të organeve dhe të indeve të
organizmit."
Prej vitit 1961 deri në vitin 1969 drejton Qendrën e Kërkimeve Neurobiologjike
të Këshillit Nacional të Kërkimeve (Romë) në bashkëpunim me Institutin e
Biologjisë të Washington University, e prej vitit 1969 deri më 1979 Laboratorin
e Biologjisë qelizore. Pasi qe larguar nga kjo detyrë "për kufizime të
detyruara nga mosha" vazhdon kërkimet e saj si studiuese dhe si profesor
mysafir (guest professor) prej 1979 deri më 1989, e prej 1989 deri më 1995
punon pranë Institutit të Neurobiologjisë të CNR në cilësinë e Superekspertes.
Hetimet e saj përqëndrohen në spektrin e veprimit të NGF, duke përdorur teknika
gjithnjë e më të sofistikuara. Studimet e kohëve të fundit kanë dëshmuar në
fakt se ai ka një veprimtari shumë më të gjerë se ishte menduar: nuk kufizohet
në neuronet shqisore e simpatike, por shtrihet edhe në qelizat e sistemit
nervor qendror, në qelizat e sistemit immunitar hematopoietik e në qelizat e
përfshira në funksione neuroendokrine.
Prej vitit 1993 deri në vitin 1998 kryeson Institutin e Enciklopedisë Italiane.
Është anëtare e akademive më prestigjioze shkencore ndërkombëtare, si Akademia
Kombëtare e Studiuesve (Accademia Nazionale dei Lincei), Akademia Papnore
(Accademia Pontificia), Akademia e Shkencave e quajtur e XL ekstralarxh-
(Accademia delle Scienze detta dei XL), Akademia Kombëtare e Shkencave e SHBA
(The National Academy of Sciences) dhe Shoqëria Mbretërore (The Royal Society).
Ndërkohë është si gjithmonë tejet aktive në fushata me interes social, për
shembull kundër minave anti-njeri ose për përgjegjësitë e shkencëtarëve ndaj
shoqërisë. Në vitin 1992 themelon, bashkë me motrën binjake Paola, Fondacionin
Levi Montalcini, në kujtim të babait, kushtuar formimit dhe edukimit të të
rinjve, si dhe në mbështetje të dhënies së bursave të studimit për studentet e
reja afrikane në nivel universitar. Objektivi është krijimi i një klase të
femrave të reja të cilat të kenë një rol leadershipi (udhëheqës) në jetën
shkencore dhe sociale të vendeve të tyre.
Më 22 janar 2008 Universiteti i Milano Bicocca ia ka dhënë titullin honoris
causa në bioteknologjitë industriale.
Disa nga veprat e botuara të shkencëtares:
Origine ed Evoluzione del nucleo accessorio del Nervo abducente nell'embrione
di pollo (Zanafilla dhe Zhvillimi i bërthamës plotësuese dhe Nervit largues në
embrionin e gjelit), Tip. Cuggiani, 1942.
Cantico di una vita (Himni i një jete), Raffaello Cortina Editore, 2000
La galassia mente (Yllësia e mendjes), Baldini & Castoldi, 1999
L' asso nella manica a brandelli (Asi në mëngë i copëtuar), Baldini &
Castoldi, 1998
Senz'olio contro vento (Pa vaj kundër erës), Baldini & Castoldi, 1996
Per i settanta anni della Enciclopedia italiana (Në shtatëdhjetëvjetorin e
Enciklopedisë Italiane), 1925-1995, Istituto della Enciclopedia italiana, 1995
Il tuo futuro (E ardhmja jote), Garzanti, 1993
NGF : apertura di una nuova frontiera nella neurobiologia (NGF: hapja e një
fushe të re në neurobiologji), Roma Napoli, 1989
Sclerosi multipla in Italia : aspetti e problemi (Sklerozat e shumëfishta në
Itali: çështje dhe probleme), AISM, 1989
Elogio dell'imperfezione (Lavde së papërkryerës), Garzanti, 1987
Il messaggio nervoso (Mesazhi nervor), Rizzoli, 1975./Elida BUÇPAPAJ
Comments (0)
Dërgoja shokut
Printo
