Horhe Luis Borhes (Jorge Luis Borges), mjeshtri Argjentinas i tregimit
të shkurtër, poeti dhe esseisti i cili është konsideruar si njëri prej
shkrimtarëve më të mëdhenj të Amerikës Latine vdiq në Gjenevë, ku kishte 3 muaj
që qëndronte, më 14 Qershorin e vitit 1986. Ai ishte 86 vjeç dhe vdiq prej një
kanceri galopant.
I panjohur deri në vitin 1961 jashtë Argjentine, tregimet e tij, formaliste
në gjuhë dhe misterioze me paradokset e tyre opake, të patejdukshme, të errëta,
u ndoqën në fillim me pak vemendje në SHBA, vëmendje që erdhi duke u rritur e
duke marrë përmasa ndërkombëtare.
Gjuha e tij eksploronte labirintet e shpirtit njerëzor, fantastiken me
pamje tokësore, imagjnatën me pamje shtazarake dhe përrallat e bibliotekave të
pushtuara me kohë nga pluhuri dhe dijet e misterëshme. Proza e tij ngacmon
imagjinatën tek lexuesi i zakonshëm, ai profesionist dhe kritika dhe të shumtë
janë ata që e çmojnë Borhesin si shkrimtarin më të shquar Latino Amerikan të
shekullit XX.
Nga të parat midis prozave artistike që u shfaqën në SHBA janë:
"Ficciones", "Alef dhe proza të tjera" dhe "Labirintet", të gjitha botuar më
1962, dhe "Një Histori Universale e Poshtërsisë", më 1971. Midis përmbledhjeve
më të rëndësishme të esseve janë "Libri i Qenieve Imagjinare", 1969, "Një Hyrje
në Letërsinë Amerikane", "Poezi të zgjedhura, 1923-1967", botuar më 1972 dhe
"Çmimi i Errësirës" që përmbledh poezi dhe drama të shkurtra, botuar më 1974.
Më 1975, Xhon Apdajk (John Updike) shkroi se "paragrafi shterues i Zotëri
Borhesit të ngjall respekt." Se "fabulat e tij janë të shkruara me një
zgjuarsi të mprehtë, që gjendet më rallë në filozofi dhe në shkencat e natyrës,
se në prozë," thotë Apdajk. "Për më tepër, atë mund ta marrësh për dikë shijet
e të cilit rendin të të çorodisin, që shfaqen si një spekulim i pastër, apo
thjeshtë janë si një zbavitje e hirëshme." Përveç kësaj, Apdajk ngulmon:
"Megjithë thjeshtësinë dhe tonet e arsyeshme, Borhes propozon një lloj
rishikimi të thelbit të letërsisë në vetvete." "Ai është historian dhe filozof,
ndoshta diçka shumë më tepër", shkruan Xhorxh Shtajner (George Steiner) për
Borhesin. "Universalizmi i Borhesit është strategjia e një imagjinate
thellësisht të ndierë, një manovër, një karrem, një rreng, një grackë për të
rënë në pikëprekje, në pikëpjekje me erërat e mëdhaja që fryjnë nga zemra e
sendeve."
"Kur ai i shqipton me aq lehtësi titujt, duke i ndërthurur me referencat
imagjinative, kur ai tregon për shkrimtarë që kurrë nuk kanë ekzistuar, Borhes
është duke përmbledhur realitetin në shtjellat që i takojnë botëve të
mundëshme. Kur ai lëviz, përmes lodrafjalëve dhe jehonave, nga njëra gjuhë tek
tjetra, ai është duke e kthyer kaleidoskopin, duke e hedhur dritën në një arnë
tjetër të murit."
Horhe Luis Borhes lindi në Buenos Aires, në shtëpinë e gjyshërve nga
nëna më 24 Gushtin e vititi 1899. I jati, me prejardhje italiane, hebreje dhe
angleze, ishte jurist, për të cilin Borhes shkruan "ishte një filozof anarkist
dishepull i Spenserit dhe gjithashtu një mësues psikologjie". Nëna, me
prejardhje nga Argjentina dhe Uruguaji, jetoi deri në të nëntëdhjetat duke
përkthyer në spanjisht William Saroyan, Nathaniel Hawthorne, Virginia Woolf dhe
Herman Melville. Në moshën 6, 7 vjeçare Borges filloi të shkruajë. "Unë prisja
që të bëhesha shkrimtar", do ta kujtonte vetë këtë kohë. Në fillimet e tij
është i intriguar nga letërsia klasike spanjolle, më së shumti nga Servantes.
Më 1914 familja e tij erdhi në Europë, ku Horhe dhe motra e tij filluan mësimet
në një Kolegj në Gjenevë të Zvicrës. Gjermanishten e mësoi përmes Haines, dhe
gjermanishtja e çoi tek Shopenhauri, njëri prej filozofëve që e deshi më shumë.
Më pas ai filloi të mahnitej prej stilit të Walt Whitman. "Fillimi i vërtetë" i
Borhesit do të shënohet kur më 1930 do të botonte librin "Një Histori
Universale e Poshtërsisë."
Më 1946, Juan Domingo Peron - ''një President,'' shkruan Borhes, ''emrin
e të cilit nuk dua ta përmend erdhi në pushtet." Borhes u emërua si inspektor i
pulave dhe lepujve për tregun publik, gjë që e konsideroi si fyerje duke dhënë
dorëheqjen. Por në këtë kohë ai e kishte fituar emrin si krijues, duke u ftuar
që të jepte letërsinë Angleze në një Kolegj të Lartë Studimesh dhe në
Asosacionin Argjentinas të Kulturës Angleze. Pas qeverisjes së Peronit, Borhes
u emërua drejtor i Bibliotekës Kombëtare në Buones Aires. Një vit më vonë ai
filloi të jepte mësim si profesor i letërsisë Angleze dhe Amerikane në Universitetin
e Buenos Aires.
Nga fundi i vitit 1950 Borhes u verbua krejt. "Një pasojë e dukshme e
verbësisë time ishte braktisja e plotë që unë i bëra vargut të lirë në favor të
metrikave klasike", do të shkruante më vonë. "Që kur drita e diellit më
braktisi, më duhet që t'i kthehem kujtesës, e cila më sjell ndërmend më lehtë
vargjet se prozën, më lehtë vargjet e rregullta se vargjet e lira."
Duke qenë kandidat i Nobelit, çmimi iu mohua dhe ai e mori këtë fakt pa
kokëçarje. Kur më 1982, shkrimtari kolumbian Gabriel Garsia Markez, do ta
fitonte këtë çmim ai do të thoshte për Borhesin: "Unë shpresoj se ai do ta
marrë atë, dhe nuk e kuptoj se përse nuk ia kanë dhënë derimë tani". Disa zëra
thonë se çmimi nuk iu dha, sepse Borhesit i mungonte dëshira për të kritikuar
represionin post-Peronist. "Unë besoj se ata janë një djall i domosdoshëm në 50
vite e ardhme". Këto fjalë nuk e kanë lejuar Borhesin që të bëhej laurat i
Nobelit. Sa për jetën private, mund të thuhet se ishte hermetik. Prej
verbërisë, ai ishte i detyruar që të mbante pranë një asistent për t'i lexuar
libra: "Për mua, leximi është një mënyrë jetese. Unë nuk e mendoj veten në një
botë pa libra..." Në moshën 68 vjeçare ai u martua për herë të parë me një shoqe
fëmijërie, Elsa Astete Millan, e veja e një miku të tij, me të cilën u nda pas
tri vjetësh. Ai u martua tri javë përpara se të vdiste me sekretaren e tij për 41
vjet Maria Kodama.
Në vitet e fundit të jetës Borhes nuk ishte i lumtur sikur kishte qenë
dikur me Argjentinën dhe kryeqytetin e saj Buenos Aires. "Buenos Aires është
një qytet i mërzitshëm tani", i tha ai një intervistuesi gjatë luftës me
Britaninë për Ishujt Falkland, në pranverën e vitit 1982. "Unë nuk e kuptoj
vendin tim. Por bota nuk është krijuar për t'u kuptuar prej njerëzve. Çdo natë
unë shoh ëndërra, kam ankthe sikur kam humbur në një qytet të panjohur, ku
nuk kujtoj dot emrin e hotelit dhe nuk e gjej dot rrugën që më çon në shtëpinë
time në Buenos Aires: ndoshta ndihem i humbur sepse bota është bërë e
pakuptimtë." Por Borhes vazhdonte ende që të gjente kuptim në punën e tij
krijuese. Në ditët e fundit ai do t'i shkruante Richard Burgin, një miku të
letrave këto fjalë: "Përmes viteve, një njeri e popullon hapësirën bosh me
imazhet e fushave, mbretërive, maleve, gjijve të detit, ishujve, peshqëve,
dhomave, veglave, yjeve, kuajve dhe njerëzve. Por vetëm pak përpara vdekjes së
tij, ai zbulon se labirinti durimtar i linjave vizaton gjurmët e imazhit të
vetë fytyrës së tij." /Elida BUÇPAPAJ
BOX
ARI I TIGRAVE
Deri në çastin e perëndimit të verdhë,
aq e aq herë do ta kem parë me sytë e mi,
tigrin trup-fuqishëm të Bengalit
poshtë e përpjetë në rrugën e matur me hapa,
pas labirinteve të barrierave të hekurta,
pa dyshuar kurrë se ishin burgu dhe prangat e tij.
Më vonë tigra të tjerë shfaqen:
tigri prej zjarri i Blejkut 1), flakëron vezullues;
dhe pas tij do të vijnë të tjerë prej ari -
dushi i artë i dashurisë duke fshehur Zeusin,
unaza e artë, e cila çdo natë të nëntë,
sjell në jetë nëntë unaza të tjera, dhe këto, nëntë të tjera,
dhe kjo nuk ka kurrë fund.
Të gjitha ngjyrat dalldisëse,
bashkë me vitet e ikura, më kanë braktisur mua,
e tani më ka mbetur vetëm
drita e shformët, hija e koklavitur
dhe ari i fillimit.
O perëndime të diellit, O tigra, O shkëlqime
të mitit dhe epikës,
O ari im më i shtrenjtë, ari i flokëve të tu
të cilin duart e mia dihatin për ta prekur.
E
shqipëroi: Elida BUÇPAPAJ
1)Borhes i referohet poezisë së famshme të poetit William Blake
(1756-1827) që titullohet The Tyger dhe që konsiderohet një nga perlat më të
bukura të poezisë të shkruar në anglisht.