Isha i magjepsur nga lufta për afirmimin e zezakëve në Amerikë, që demonstronte sesi një lëvizje e shtyrë nga parime të larta mund të provokonte ndryshime të mëdha. Martin Luther King Junior ishte gjë krejtësisht tjetër respektivisht njerëzve të establishmentit ekleziast që kisha takuar në Angli dhe Malcolm X ishte një mysliman praktikues. Fillova të mendoja për islamin si për një motor të ndryshimit shoqëror.
Midis prillit dhe qershorit, kryeqyteti anglez priti Festivalin Botëror të Islamit, një ngjarje që synonte të sillte në Perëndim pasurinë dhe diversitetin e kulturës dhe të qytetërimeve islamike. Akoma më e rëndësishme, tregoi unitetin e qytetërimit islamik përtej diversitetit të gjuhëve, të kombësive, të kulturave.
Festivali animohej nga shpirti i një prej atyre heronjve të mëdhenj dhe jo të celebruar të kohëve moderne, Raxhai i Mahmudabad, që qe ndër promotorët e këtij evenimenti. Muhammar Amir Ahmad Khan - apo Raja Sahib, siç njihej nga të gjithë ne - vdiq në vitin 1973
Raxhai ishte një idealist i prirur nga barazia; islami i tij ishte i lidhur në mënyrë të pazgjidhshme me realizimin e veprave të bamirësisë. Për të shprehur solidaritetin e tij ndaj të varfërve, kryente punë krahu, vishte shpesh rroba të këqija të bëra në shtëpi dhe ecte zbathur. Ishte njëri shpirtëror, deri mistik në tendencat e tij, dhe pasioni i tij karakterizonte mbrëmjet e kaluara në shoqërinë e tij. Në njëfarë mënyre arrinte të kombinonte një besnikëri të thellë ndaj islamit me një prirje natyrale në të ndaj dielave sociale, deri revolucionare.
Kam lindur në Irak, nga një familje myslimane mesatarisht praktikuese. Në atë kohë, ishte viti 1950, elitat politike, kulturore dhe intelektuale të Lindjes së Mesme qenë në mënyrë mbizotëruese laike. Dukej vetëm një çështje kohe që Islami t'i humbiste influencat e mbetura që akoma ushtronte mbi botën myslimane. Edhe ky term - "botë myslimane" - ishte i pazakontë, duke qenë se për myslimanët ishte shumë më normale të identifikoheshin nëpërmjet përkatësisë së tyre kombëtare, etnike apo ideologjike sesa nëpërmjet fesë së tyre.
Për një fëmijë të impresionueshëm siç isha unë, ishte e qartë se shoqëria po largohej nga islami. Megjithëse studimi i fesë ishte i detyrueshëm në shkollë, askush nuk vihej të na mësonte as rregullat e faljes, as priste të agjëronim gjatë Ramazanit. Mbanim mend përmendësh disa vargje të shkurtra të Kuranit, por libri i shenjtë qëndronte nëpër rafte apo maksimumi riprodhohej në dispensa që, veç të tjerash, shumë rrallë lexoheshin. Më të moshuarit vazhdonin të merrnin mbi vete lodhjen e një pelegrinazhi në Mekë, ku do të humbisnin zërin në ulëritjen e të gjitha mëkateve të tyre. Ishte më shumë një lloj politike siguruese sesa një akt pendese.
Nuk më kujtohet asnjëherë në ato kohëra të kem dëgjuar ndonjëherë të flitet për "xhihad". Retorika politike e kohës përqëndrohej mbi fatet arabe dhe mbi antiimperializmin. Një çikë ethe fetare pati gjatë krizës së Suezit, në vitin 1956, kur programet radiofonike të Kajros transmetonin këngë luftarake në të cilat apelohej ndihma e shenjtë kundër pushtimi anglo - franko - izraelian, por kishim të bënim më një përjashtim. Gratë, jo vetëm në familjen time, por në të gjithë borgjezinë të mesme të lartë të qytetit, visheshin në mënyrë perëndimore. E kishin braktisur prej kohës hijab, domethënë shadorin. Lidhja ime e vetme me një epokë paramoderne tashmë të tejkaluar ishte gjyshi im, i cili vishte vetëm tunika me prerje të shkurtër dhe një seri çallmash që i gjente tek një tregtar i vjetër.
Përveç pushimeve fetare, kishte shumë pak celebrime publike të ritualëve islamikë. Një prej këtyre ishte riti i Muharram-it, një lutje shiite kushtuar Hussein-it, nipit të Profetit Muhamed, gjatë së cilës shumë shpesh pjesëmarrësit i nënshtrohen vetëfshikullimit, edhe të dhunshëm; por mua më ishte këshilluar nxehtësisht që të qëndroja larg. Evenimente të ngjashme gjykoheshin të padenjë për njerëz të rafinuar, për të cilët ishte me normale të kujtohej pasioni i atij martiri në mbrëmje të qeta me aromë të vagullt letrare.
Modernizmi gëlonte kudo. Kinema dhe snack bar, kabare dhe klube ekskluzive, pije alkoolike dhe sex-parties. Bagdadi po transformohej në Babiloninë e re, paraardhësja hedonistike e tij e lashtësisë, dhe gjërat, siç nxirret nga dëshmitë e epokës, nuk qenë shumë ndryshe në Kajro, në Kazablankë, në Damask, në Stamboll, në Xhakartë, në Karaçi dhe në Teheran. Kur dola jashtë për herë të parë, në vitin 1958, çdo interes i mbetur i imi ndaj fesë u zbeh akoma më shumë me frekuentimin e shkollës anglikane në të cilën kisha shkuar të studioja në Angli. Prania e detyrueshme në funksionet fetare dhe predikimet e pambarimta të komplikuara qenë ushqimi i fuqishëm i një përbuzjeje në rritje ndaj çdo forme feje të organizuar.
Megjithatë, duke parë në retrospektivë, kuptoj se filizat e interesit tim të rinovuar ndaj islamit mund të jenë mbjellë pikërisht në atë kohë. Pata një reagim instiktiv ndaj fyerjeve kundrejt islamit të cilat m'u desh t'i duroja gjatë rrugëtimit shkollor; për shembull, mund të përmend faktin e paraqitjes së kryqtarëve si kalorës kurajoz që u kundërviheshin inkursioneve të të paudhëve saraçenë apo të kem dëgjuar të përshkruhen krerët e të ashtuquajturit "rebelim" indian të shekullit të XIX-të si barbarë të etur për gjak.
Kishte myslimanë të tjerë në atë shkollë, në pjesën më të madhe të ardhur nga një perandori angleze në rudhje. Nuk qenë të ndryshëm nga unë; vinim të gjithë nga i njëjti bekgraund laik. Pavarësisht mërisë tonë ndaj mënyrës sesi përshkruhej islami, prania jonë në Angli dukej si provë që qytetërimi modern ishte i ankoruar fuqimisht mbas Perëndimit. E kaluara jonë islamike mund të kish qenë e lavdishme, por vetëm e tillë ishte: e kaluar. E ardhmja ishte në Perëndim dhe sa më shumë ishte perëndimore, aq më mirë ishte.
Kam kaluar pjesën më të madhe të viteve të mia të fundit shkollore duke ëndërruar Amerikën. Në vitin 1964, kur fillova studimet e mia në Massachusetts Institute of Technology, ishte e pamundur të mos thitheshe në konvulsionet politike dhe kulturore të epokës, edhe pse sapo kishe ardhur. Mora pjesë me entuziazëm të madhe në sit-in dhe teach-ins (cikël leksionesh lidhur me argumente të caktuar, si për shembull teach-ins lidhur me Vietnamin), në protesta për të drejtat civile dhe kundër luftës. Isha i magjepsur nga lufta për afirmimin e zezakëve në Amerikë, që demonstronte sesi një lëvizje e shtyrë nga parime të larta mund të provokonte ndryshime të mëdha. Martin Luther King Junior ishte gjë krejtësisht tjetër respektivisht njerëzve të establishmentit ekleziast që kisha takuar në Angli dhe Malcolm X ishte një mysliman praktikues. Fillova të mendoja për islamin si për një motor të ndryshimit shoqëror.
Më vonë, si shumë të rinj të tjerë në vitet Shtatëdhjetë, u preokupova që të gjeja një etikë me të cilën të mbushja boshllëkun shpirtëror e moral të asaj periudhe, për të gjetur një kundrapeshë të brendshme që të balanconte teprimet e kundërkulturës. Këto mendime gjetën shprehje në një skenar të pamundur, Londrën e vitit 1976, në mes të shpërbërjes së ekonomisë britanike e zënë me konfliktet punëtore dhe me shenjat e para të një hiperinflacioni të afërt. Midis prillit dhe qershorit, kryeqyteti anglez priti Festivalin Botëror të Islamit, një ngjarje që synonte të sillte në Perëndim pasurinë dhe diversitetin e kulturës dhe të qytetërimeve islamike. Akoma më e rëndësishme, tregoi unitetin e qytetërimit islamik përtej diversitetit të gjuhëve, të kombësive, të kulturave.
Festivali animohej nga shpirti i një prej atyre heronjve të mëdhenj dhe jo të celebruar të kohëve moderne, Raxhai i Mahmudabad, që qe ndër promotorët e këtij evenimenti. Muhammar Amir Ahmad Khan - apo Raja Sahib, siç njihej nga të gjithë ne - vdiq në vitin 1973. E njoha nga fundi i viteve Gjashtëdhjetë, ma prezantoi një i afërt i tij që ishte miku im. Ndërsa po merrja Doktoraturën në London School of Economics and Political Science, shkoja shpesh ta takoja në shtëpinë e tij të vogël, që ndodhej si pranë xhamisë së Regent's Park, ashtu dhe pranë qendrës së kulturës islamike, i së cilës isha drejtor. Raxhai ishte një idealis i prirur nga barazia; islami i tij ishte i lidhur në mënyrë të pazgjidhshme me realizimin e veprave të bamirësisë. Për të shprehur solidaritetin e tij ndaj të varfërve, kryente punë krahu, vishte shpesh rroba të këqija të bëra në shtëpi dhe ecte zbathur. Ishte njëri shpirtëror, deri mistik në tendencat e tij, dhe pasioni i tij karakterizonte mbrëmjet e kaluara në shoqërinë e tij. Në njëfarë mënyre arrinte të kombinonte një besnikëri të thellë ndaj islamit me një prirje natyrale në të ndaj dielave sociale, deri revolucionare. Pati mbi mua një influencë të thellë, për të cilën nuk qeshë i vetëdijshëm deri në festivalin e vitit 1976.
Festivali është kritikuar për një kohë të gjatë sepse ka qenë një eveniment elitar, jo mjaftueshmërisht përfaqësues i shifrës reale sociale dhe politike të islamit. Në retrospektivë, ndonjë prej atyre kritikave mund edhe të konsiderohet e vlefshme. Faktori politik nuk u zhvillua siç duhet edhe pse diaspora ndaj Perëndimit nuk ishte akoma një temë kontradiktore, por edhe pse islami si forcë politike nuk ishte shfaqur akoma. Festivali qe shumë i gjerë, por shenja e tradicionalistëve - filozofi Seyyed Hossein Nasr, historiani i artit Titos Burkhardt, kujdestari muzeal Martin Lings - ishte e dukshme në botime dhe evenimente të ndryshme, të karakterizuar nga një prirje e shënuar ndaj traditave islamike më intime.
Tradicionalistët, që ndiqnin brazdën e hequr nga metafizikani francez René Guénon, e lidhnin vitalitetin krijues të shoqërisë myslimane parasëgjithash me nyjen shpirtëror të tij, me shtytjen që e bënte besimtarin të kërkonte, të gjente dhe së fundmi të shprehte manifestimet e Zotit në botë. Për ta, zemra e islamit qëndronte më shumë në dimensionin shpirtëror të tij sesa tek dogma, tek doktrina dhe tek ligjet e shenjta, Shariah. Mendimi tradicionalist nuk ka qenë asnjëherë i pastruar nga kundërshti, as atëhere dhe as sot, si respektivisht vetë islamit, ashtu dhe respektivisht feve të tjera; në mënyrë të veçantë, është tejet i debatueshëm pohimi sipas të cilit të gjitha traditat e mëdha fetare takohen në ndonjë parim spiritualiteti të lartë që kanë të përbashkët. Gjithsesi, në atë kohë u bë fjalë për një prezantim të habitshëm, të ri dhe të freskuar të islamit.
Pa dashur, u kalua në një imazh të islamit krejtësisht të ri, jo më pak të masur me premtime për të ardhmen e atyre që mund të ofronin forcat e islamit politik, të cilat filluan të humbasin forcë pikërisht në vitin 1970 me daljen e lëvizjeve islamike, në Lindje të Mesme dhe jo vetëm. Shpesh në kontrast njëri me tjetrin, të dy këto korrente të islamit e kanë dominuar qysh atëhere jetën time: nga njëra anë, dimensioni intim dhe mistik i fesë; nga ana tjetër, shprehja e jashtme, politike dhe sociale e tij. Por është eklipsi i së parës dhe mënyra me të cilën islami është nënkuptuar pothuajse ekskluzivisht në terma politikë dhe doktrinarë ajo që provokon tek unë preokupim të thellë rreth të ardhmes së qytetërimit islamik.
Pak vite pas festivalit të Londrës, vëmendja e botës u drejtua nga revolucioni iranian. Islami politik ngjitej në skenën botërore dhe, çfarëdo gjëje të mendohej, ai revolucion, i drejtuar nga shiitët, përmblidhte shpresat dhe frikërat e njerëzve në të gjithë botën. Njëkohësisht, një tronditje e ngjashme përshkonte sunitët. Xhihadi kundër pushtimit sovjetik në Afganistan shënoi ngjitjen e një kategorie ekstreme të islamizmit militant.
Njerëzit e të gjithë botës dhe myslimanët në mënyrë të veçantë u gjendën përballë një serie pyetjesh të bëra për të përcaktuar se cili mund të ishte vendi i duhur i islamit në shoqëri. Duhej të sforcoheshin myslimanët për të themeluar një shtet islamik? Është e pajtueshme Shariah me modernizmin, demokracinë, të drejtat e njeriut? Do të guxoja të thoja se çdo mysliman i veçantë, në një mënyrë apo në një tjetër, i ka bërë llogaritë me influencën e islamit politik; kjo është e vërtetë si për kë ka reaguar me alarm, dyshim e ankth, duke e refuzuar; apo për atë që në fakt e ka përqafuar në mënyrë entuziaste idenë e një roli më qendror të tij në politikë.
Për një kohë të gjatë, të dy botët e islamit, ai terren aksioni politik e social dhe ai intim i spiritualitetit dhe i përmbushjes morale, janë shfaqur në mospërputhje të plotë. E para ishte e trazuar prej nënshtrimit të islamit, këmbëngulte për njohje dhe fuqi, sfidonte statukuo; tjetra ishte e qetë, vetëshqyrtuese, e zhytur në transcendenten. Skeleti i të parës qenë shoqëria dhe kombet, ai i së dytës un-i dhe individi i veçantë.
Ritet e ndryshme të faljes duhet të hidhnin një urë midis botës kaq kontraktuese, por shpejt u kooptuan për të mbështetut nevojat e njërës apo të tjetrës. Xhamitë u bënë qendra rekrutimi për xhihadistë, ndër qeveri represive manipulonin islamin, shpesh duke demonizuar grupe të tjera myslimane me qëllim që të forconin pushtetin e tyre.
Uniteti substancial i islamit u dëmtua shumë, në mos u shkatërrua. Njerëzit nuk mund të lëviznin më lirisht midis këtyre dy dimensioneve të fesë së tyre. Myslimanët u ndanë në sekte të shumtë në luftë të përhershme midis tyre dhe mbyllja e mentalitetit mysliman qe një pasojë e pashmangshme e rëndësisë në rritje të një shtrese veçanërisht doktrinare dhe jotolerante të islamizmit, vahabizmit, i ushqyer në mënyrë cinike nga bujaria e pasur e Arabisë Saudite.
Fondamentalistët janë përforcuar nga krizat aktuale që kanë përshkuar botën myslimane gjatë dekadave të fundit. Me përfshirjen time progresive në politikë, nëpërmjet shkrimesh, diskutimesh, domethënë me aktivitetin tim prej kundërshtari të regjimit baathist në Irak dhe më pas duke mbuluar postin e ministrit në Irak midis viteve 2003 dhe 2006, më rezultoi e qartë se shumë pak myslimanë që takova në arenën politike preokupoheshin për aspektet shpirtërore të islamit. Në praktikë, fondamentalistët u sollën në mënyrë jo të ndryshme dhe shpesh më keq se homologët e tyre laikë. Abuzim pushteti, shpërdorim apo vjedhje e hapur e reurseve publike, janë të këqija endemike të qeverive me frymëzim islamik. Feja e tyre shpesh është e mangët nga komponentë moralë dhe ishte në kontrast të hapur me atë që që e kam konsideruar gjithmonë mësimi i islamit.
Preokupimet e shumicës dërrmuese të myslimanëve rreth kushteve materiale të tyre, nganjëherë rreth mbijetesës së tyre, në asnjë mënyrë nuk janë të kontestueshëm, por nuk mbajnë parasysh një fakt të rëndësishëm. Kriza që ndeshin myslimanët nuk mund të gjejë përgjigje vetëm në aspektet politike, sociale apo jurisprudencialë të fesë. Edukimi moral i individit mysliman nuk u intereson kushedi se çfarë krerëve të botës myslimane, as atyre në qeveri, as atyre në opozitë.
Myslimanët mund të mbesin të dërrmuar nga dimensioni i katastrofave, reale apo imagjinare, që janë përplasur mbi ta: trashëgimia e kolonializmit dhe ndërhyrja perëndimore, rëndësia e tyre e pakët në botën e globalizuar, por e gjitha kjo nuk duhet që t'i pengojë ata të marrin një pasqyrë e të shikohen. Kjo pasqyrë do të tregonte një devijim nga ai që është drejtimi i vetë qytetërimit të tyre dhe një indiferencë në rritje, që nganjëherë bëhet braktisje në kuptimin e vërtetë të fjalës, ndaj themeleve etike dhe shpirtërore të fesë së tyre.
Në 30 vjeçarin e fundit, ndarjet në gjirin e islamit kanë qenë shkak i një paradoksizmi të dhunës. Urrejtje sektare, etnike dhe raciale kanë prishur rrugën ideale të unitetit islamik. Lufta Iran - Irak e viteve Tetëdhjetë dhe luftërat midis zotërinjve të luftës afganas që kanë ndodhur pas tërheqjes sovjetike, janë disa prej shembujve të shumtë që mund të jepen. Por është në Irakun pasSadam që mospërputhja midis islamit politik dhe atij shpirtëror është shfaqur në mënyrë përfundimtare. Dhuna vdekjeprurëse e shkaktuar nga ekstremistë me frymëzim vahabit legjitimohet nga "justifikime" të deformuara jurisprudenciale të shpallura nga krerë fetarë të shquar.
Nga disa vende arabe duartrokitej për aktet shembullore të dhunës e të konfuzionit të përgatitura nga terroristët e al Qaedas, veçanërisht kur viheshin në shënjestër shiitët, që në demonologjinë vahabit konsiderohet si grup heretik. Këto konsiderata u perceptuan nga shumë myslimanë në të gjithë botën, që u ndjenë të legjitimuar për të bërë masakra civilësh të pafajshëm. Kësaj i pasoi reagimi brutal i milicive shiite, që ushtruan një lloj kundërterrorizmit kundër sunitëve irakenë. Qindramijëra irakenë gjetën vdekjen, miliona u mërguan apo u shkulën nga trojet e tyre. Vendi u përfshi nga kaosi dhe konflikti.
Ekstremistë islamikë të çdo ngjyre u çliruan me ngut, pa u matur, nga ideologji të bazuara mbi një lexim islamik të politikës e të etikës, një çlirim për të cilën shumë prej aleatëve të tyre kishin dhënë jetën, boll që të përfitonin avantazhet politike që ofronte epoka pasSadam. Gjatë 3 viteve të mia si ministër, as edhe njëherë nuk kam parë një parti islamike, shiite apo sunite, që të promovojë një kauzë islamike, vetë atë kauzë që pak kohë më parë kish frymëzuar proklamimet e tyre. Qenë zhdukur të gjitha propozimet e tyre për një ekonomi islamike, një sistem ligjor islamik apo për një shtet islamik.
Për shembull, Këshilli Suprem Islamik Iraken dhe partia islamike DAWA, që kanë shprehur kryeministrat Ibrahim Jaafari e Nuri Kamal al-Maliki, nuk kanë treguar asnjëherë ndonjë interes në ndjekjen e ndonjë projekti me frymëzim islamik, sapo të kenë ardhur në pushtet. Kush qeveriste kish lëvizur vetëm nga një uri e tepruar për fitime materiale dhe nga një vullnet i vendosur për të qëndruar në raportet e mira me Ëashington.
Qe një spektakël tepër i trishtuar, që evidentonte sesi myslimanët qenë larguar tashmë nga burimet e etikës islamike: kërkimin e një jetë të plotë e të lumtur, një shoqëri harmonike e të drejtë, virtyte morale, të gjithë elementë që përbëjnë rrugën për të arritur atje tej. A nuk është Kurani një mesazh i gjatë i kushtuar "njerëz që besojnë tek e përtejmja"? Fillova të reflektoja sistematikisht mbi këtë dilemë, për të kërkuar të kuptoja faktorët prapa dekompozimit të shpirtit të islamit dhe çfarë të ardhmjeje mund të rezervohet nëqoftëse ky proces nuk ndalohet.
Qytetërimi islamik ka të tijat konceptime rreth marrëdhënieve midis njeriut dhe Zotit, individit dhe grupit, pushteteve dhe përgjegjësive të shtetit, ekuilibrit midis të drejtave dhe detyrimeve të qytetarit, ashtu si edhe mbi natyrën e drejtësisë, lirisë dhe barazisë. Konceptime të tilla janë të dallueshme nga ato të qytetërimeve të tjera, edhe nga ai dominues, domethënë perëndimor. Pothuajse me definicion, qytetërimi islamik duhet të njohë rolin e transcendentes (apo të shenjtës, të hyjnores, lexohet si pëlqen më shumë). Nëqoftëse ky element mungon, islami nuk mund të modernizohet pa dobësuar integritetin e fesë.
Në doktrinën islamike klasike, autonomia e individit është e kufizuar nga varësia e nënshtruar e njeriut nga Zoti. Për pasojë, e gjithë ngrehina e të drejtave individuale, sa ajo që buron nga një vëzhgim i drejtpërdrejtë i natyrës, aq edhe ajo e kodifikuar nga një teori etike, politike e laike, është e huaj për mendimin islamik. Myslimani i veçantë gjeneron brenda vetes virtytet e komunitetit dhe anasjelltas. Në mënyrë ideale, rezultati është një detyrim reciprok midis individit dhe grupit, me pak mundësi atomizmi etik në planin individual apo një homologim shtypës në nivel shtetëror.
Kriza e qytetërimit islamik rrjedh pjesërisht nga fakti që myslimanët nuk kanë qenë të aftë ta fusin këtë rrugë në jetën bashkëkohore. Islami si besim fetar nuk i wshtë dorëzuar asnjëherë krejtësisht pretendimeve të një botë të desakralizuar. Njerëz që qeverisin myslimanët mund edhe të sillen në mënyrë mizore, duke vazhduar një traditë të lashtë qeverish të këqija, dhune dhe korrupsioni që për një kohë të gjatë kanë fshikulluar botën myslimane, por shumë midis masave dhe disave në elita tronditen nga mendimi se "si mund të kishte qenë".
Në të kaluarën, Shariah bashkonte botën tokësore të myslimanëve me ato që qenë realitetet e tyre më të brendshme. Eklipsi i Shariah i provokuar nga një sistem ligjesh që përfshin sektorin civil, tregtar, penal e ka prishur këtë lidhje. Disa njerëz e shikojnë një botë të desakralizuar si një terren pjellor për të ushqyer fenë private të individëve. Tradita të tjera fetare, veçanërisht ato që formojnë bazën e qytetërimit perëndimor, prej kohësh janë tërhequr nga arena publike, duke u reduktuar praktikisht në gjetjen legjitimitet vetëm në optikën e ndarjes midis shtetit dhe kishës. Por islami nuk mund të bashkëjetojë lehtësisht me një rend politik që nuk e merr në konsideratë. Integriteti i islamit kërkon një ekuilibër delikat midis spiritualitetit të individëve dhe nevojave të komunitetit.
Ndeshja e islamit me Perëndimin dhe influenca e forcave të modernizmit kanë penetruar thellë në islamin shekullar dhe, gjë po aq e rëndësishme, në mendjen e myslimanëve. Dikush mund të mohojë të gjithë këtë dhe të insistojë në beteja prapavije, por një realitet i ngjashëm nuk mund të mohohet pa u dashur të mohohet më pas një fakt tjetër i pamohueshëm: të gjithë qytetërimet kanë një anë të brendshme dhe një anë të jashtme, një botë intime të përbërë nga besime, ide dhe vlera që frymëzojnë eksterioritetin e përbërë nga institucione, ligje, qeveri, kulturë. Problemi është se dimensioni i brendshëm i islamit nuk është më aq i fuqishëm sa t'i japë formë botës në të cilën myslimanët gjenden të jetojnë. Shumë myslimanë, që pakashumë e dinë, e kanë humbur së pari centralitetin që ka e shenjta në historinë e qytetërimit të tyre. Bota myslimane praktikisht e ka humbur sakralitetin dhe kjo ka ndryshuar mënyrën me të cilën myslimanët mendojnë, besojnë sillen. Shprehjet tokësore të islamit - ligje, institucione, struktura shtetërore, parime ekonomike dhe kulturore - janë në zmbrapsje të vazhdueshme.
Ideja e shtetit komb hynte në konkurrencë me konceptin tradicional të islamit si entitet politik. Kohezioni i familjeve kërcënohej nga një ndryshim në strukturat ekonomike dhe nga afirmimi i të drejtave të grave. Shariah duhej të uniformohej me rregullat e ligjeve të reja civile laike dhe të ligjeve të reja në lëmin penal. Tregjet e lira tradicionalë si bazuar-et apo vendet në të cilat procedohej me shkëmbim u kanë lënë hapsirë korporatave ndërkombëtare, financës së madhe dhe investimeve nga jashtë. Janë këto fushat në të cilat, në mënyrë tipike, zhvillohet debati rreth së ardhmes së islamit, por përgjigja ndaj pyetjes nëse do mund të krijohet ndonjëherë një sistem islamik unik, nuk do te gjendet vetëm aty.
Kërkimi i paepur i standardeve të jetesës gjithnjë e më të lartë, bashkë me një besim pothuajse fetishit tek shkenca dhe tek teknologjia, është një kush i përbashkët për të gjithë botën. Perëndimi e ka pranuar shekullarizimin si një pasojë të pashmangshme të rritjes së fuqisë dhe të mirëqënies. E njëjta recetë u ofrohet tani myslimanëve. Reformatorët liberalë të botës myslimane dhe aleatët e tyre praktikisht kërkojnë efektivisht një kristianizim të islamit: t'i dorëzohet fusha publike laicizmit dhe të merret parasysh se prishja midis së shenjtës - sakralitetit intim të islamit - dhe profanes - botës tokësore - është legjitime dhe parevokueshme.
Reformatorët, mbrojtës të demokracisë liberale myslimane, të paktën janë të ndershëm në sinqeritetin e apelit të tyre për një adoptim total të institucioneve dhe të proceseve të modernizmit, por vizioni i tyre për një qytetërim mysliman është boshe - një spiritualitet që fryn mbi një shoqëri me aspekte të dallueshme sipërfaqësore, në realitet plotësisht e penetrueshme nga rendi dominues.
Nga ana e tyre, fondamentalistët islamikë dhe të ashtuquajturit "racionalistë" myslimanë, të cilët theksojnë se islami i ka tashmë në vetvete të gjithë elementet që e drejtojnë ndaj një humanizmi të stilit perëndimor, vuajnë prej një problemi tjetë. Saktësisht, prej idesë se një kompromis i lumtur midis islamit dhe modernizmit mund të realizohet thjesht duke interpretuar idetë moderne sipas rregullave të: ajo që rezulton e pajtueshme do të pranohet, ajo që do të rezultojë e papajtueshme do të refuzohet. Ky qëndrim, që është çuar përpra prej më shumë se një shekulli, nuk ka prodhuar as një rritje materiale, as themelet për një qytetërim islamik të rinovuar. Nyja e problemit që i lodh më shumë racionalistët sesa fondamentalistët qëndron në faktin se forcat e modernizmit janë produkt i një qytetërimi të ndryshëm, i cili tani është në apogje. Këto forca mund të asimilohen në mënyrë efikase vetëm pasi të jenë riinterpretuar dhe, për pasojë, të riformuluar në një strukturë tipike islamike.
Një strukturë e tillë duhet t'i hedhë rrënjët në vlerat islamike të drejtësisë, modelimit, respektit për kulturat dhe fetë e ndryshme dhe refuzimit të shtypjeve dhe pabarazive të trasha. Këto parime të pandryshueshme janë të gjithë të artikuluara në Kuran. Janë gurë themeli në rrugën e besimtarëve drejt Zotit. Duhet të drejtojnë një rilexim etik të Shariah që do të rigjallëronte jo vetëm botën tokësore islamike, por do ta çonte islamin më afër ndaj një përgjigje të re, konstruktive dhe interesante respektivisht problemeve në rritje të njerëzimit, përfshi degradimin mjedisor, vulgaritetin e jetës publike, pabarazitë ekonomike midis vendeve dhe popujve, konsumizmin e çfrenuar. Shariah është konsideruar gjithmonë në kontrast me zakonet dhe me vlerat moderne, me nënkuptimin se duhet t'ia lërë vendin etikës në fuqi ose është konsideruar në terma shumë të ngurtë, një referim për t'u kthyer në ndonjë epokë të artë të islamit. Ky i fundit është konceptimi i fondamentalistëve.
Por një islam i rimenduar sipas skemash më parë të ekspozuara mund të shkojë përtej fasadës së një "islami bankar" që u jep jetë sipërmarrjeve dhe institucioneve që theksojnë risk-sharing dhe financën bashkëpunuese. Mund të promovojë një novatorizëm teknologjik që përqëndrohet mbi konservimin. Në shkencat e pastra, islami mund të privilegjojë kërkime nganjëherë për të zbuluar strukturën e padukshme që ndodhet nën botën fizike, atë që fizikani teorik i madh David Bohm e quante "rendi implicit", që nuk është investiguar me energjinë e nevojshme sepse në kontrast me metodat kryesore të analizës shkencore. Islami mund të hapë skenarë krejtësisht të rinj, nëpërmjet të cilave të gjejë një vizion të ri gjithëpërfshirës të botës në të cilën jetojmë.
Myslimanët nuk munden thjesht të përfitojnë frytet e qytetërimit modern dhe në të njëjtën kohë të refuzojnë apo të diskutojnë premisat e tij. Kjo i bën asgjë tjetër përveçse konsumatorë inertë të përpjekjeve dhe të kreativitetit të njerëzve të tjerë, edhe pse kënaqen të afirmojnë superioritetin e jetës së tyre shpirtërore. Alternativa është të rimodelojnë produktet e qytetërimit perëndimor sipas rregullave të pranueshme për qytetërimet myslimane. Mund edhe të marrin pjesë në rendin kulturor dominues, duke rriskuar pashmangshmërisht që të kompromentojnë atë që mbetet nga identiteti dhe nga autonomia myslimane. Pikërisht ky duket se është rasti i shteteve të Gjirit, të cilat e kanë përqafuar me entuziazëm një hipermodernizëm frenetik mezi të riveshur me idioma islamike. Kjo rrugë u pëlqen edhe klasave profesioniste të oksidentalizuara, që shikojnë nga islamizmi i tyre si ndaj diçkaje pak më shumë se një ornament.
Nëqoftëse myslimanët duan një jetë tokësore që pasqyron fenë e tyre më të thellë duhet të rikuperojnë qytetërimin e tyre nga vite neglizhence, mosaktiviteti, indiferenca. Një rezultat i tillë kërkon tejkalimin e zhbilancimeve të mëdha dhe të fatkeqësive të mëdha. Sfida nuk është e pamundur, por përfaqëson një verifikim serioz të limitit që u vihen myslimanëve në jetimin e një jete plotësisht të frymëzuar nga islami. Myslimanët duhet të gjejnë mënyra të reja për të shprehur manifestimet tokësore të fesë së tyre, një Shariah të ri, bazuar mbi etikën më shumë sesa mbi rregullat, i prirur ndaj veprimit në socialen më shumë sesa në ruajtjen e ekzistueses. Myslimanët duhet të përballojnë dy tundimet për ta shikuar Shariah o si një veshje elastike në të cilën mund të futet gjithë ajo që u vjen atyre nga modernizmi, o si një kredo të pandryshueshme me një seri të ndërlikuar rregullash shumë të detajuara.
Nuk kam kurrfarë dyshimi lidhur me faktin që islami si besim fetar apo si kod sjelljeje do të vazhdojë të ekzistojë, por nuk mund të them të njëjtën për qytetërimin islamik, një universitet që është në mënyrë të dukshme islamik dhe që e nxjerr vitalitetin dhe frymëzimin e tij nga aspektet intime dhe tokësore të islamit, dhe që i bashkon këto dy aspekte. Është kjo bota që rrezikon të zhduket.
Ali A. Allawi, ish Ministër i Financave, i Mbrojtjes dhe i Tregtisë së Irakut, është aktualisht Senior Visiting Fellow në Princeton University.
(The Chronicle Review)
Përgatiti ARMIN TIRANA
Comments (0)
Dërgoja shokut
Printo
