Thomas Woodrow Wilson ishte Presidenti i 28-të i
Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Wilson lindi në Staunton më 28 dhjetor 1856.
Ai ishte një dijetar dhe shtetar amerikan i cili u shqua për mendjemprehtësinë
e tij dhe për mënyrën si i udhëhoqi Shtetet e Bashkuara në Luftën e Parë
Botërore. Wilson lindi në një familje religjioze dhe të mirarsimuar, kryesisht
me prejardhje skoceze. Babai i Wilson, Joseph Ruggles Wilson, studioi për
klerik presbiterian në Princeton University. Ai u martua me Janet Woodrow, dhe
në fillim të viteve 1850 u vendos në Virgjinia, ku u bë ministër i një kishe në
Staunton. Atje lindi Thomas Woodrow Wilson, djali i parë dhe fëmija i tretë i
familjes.
I prekur në fëmijëri nga disleksia, sëmundja që ta
humb aftësinë për të lexuar, Wilson nuk mësoi të lexonte derisa u bë 10 vjeç
dhe asnjëherë nuk arriti të lexojë rrjedhshëm. Megjithatë, ai zhvilloi interesa
të mëdha leximi të letërsisë artistike dhe sidomos të letërsisë politike. Ai
vijoi studimet e larta në Davidson College North Carolina, ku qëndroi një vit,
para se të shkonte në Princeton University më 1875. Në Princeton ai pati një
hop të madh intelektual, due lexuar shumë, duke u përfshirë në debate dhe duke
botuar gazetën e universitetit.
Pas diplomimit në Princeton më 1879, Wilson studioi
drejtësinë në University of Virginia, me shpresën se kjo do ta çojë te
politika. Por ai e gjeti veten më shumë në gojëtari dhe në historinë e
politikës. Ai mori doktoratën në drejtësi dhe më 1882 u vendos në Atlanta,
Xhorxhia, ku hapi një avokaturë. Më 1883e braktisi avokatinë dhe hyri në
studime për filozofi në Johns Hopkins University, ku doktori më 1886. Teza e
doktoraturës ishte edhe libri i parë i Wilsont, Congressional Government: A
Study in American Politics (1885), ku ai shtjellonte më tej krahasimin e
tij midis sistemit amerikan dhe sistemit parlamentar të qeverisjes dhe sugjeroi
reforma të cilat do ta bënin sistemin amerikan më të përgjegjshëm ndaj
opinionit publik. Libri u botua më 1885 dhe pati
sukses. Mendimtarë të kohës me ndikim në shoqëri, e gjetën qëndrimin e Wilson
ndaj demokracisë amerikane përtëritës dhe nxitës.
Wilson ishte për disa vjet i fejuar me Ellen Louise
Axson, ata u martuan në qershor 1885. E zonja dhe e dashur, ajo i dha atij një
përkrahje të pamasüe dhe ndihmoi ta lehtësonte mendjen e tij nga trysnitë e
përditshmërisë. Ata patën tri vajza.
Wilson ishte i vetmi mësimdhënës që bëhej president. Ai jepte histori
dhe shkenca politike në Bryn Mawr College më 1885 dhe shkoi në Wesleyan
University në Connecticut më 1888. Dy vjet më vonë shkoi në Princeton, ku
menjëherë u bë më popullori dhe më i paguari ndonjëherë i gjithë trupës
akademike. Më 1902 njëzëri u zgjodh president i Princeton. Wilson e lartësoi
universitetin finnciarisht dhe intelektualisht. Ky sukses ra në sy të Kolonel
George B. Harvey, anëtar i Partisë Democratike dhe më 1906 ai tha në parti se
Wilson do të ishte një kandidat presidencial i mirë. Kjo ide ngjalli qëllimet
politike të Wilson. Njerëzit ishin në favor të
Wilson. Ai pritej kudo m entusiazëm nga publiku.
Votuesit nuk ia merrnin për të keq sjelljet aristokratike atij dhe gjithnjë i
pritnin mirë fjalimet e tij të cilat ishin tërheqëse dhe mobilizuese. Më 1910 u zgjodh Guvernator i shtetit të Nju Xhersit (New Jersey ).
Në kuvendin e Partisë Demokratike më 1912 , pas një
beteje të ashër me rivalët brenda partisë, Wilson hyri në një garë të fuqishme
për president. Përçarja që mbizotëronte në Partinë Republikane ia mundësoi atij
të zgjidhej President me 41,85 për qind të votës popullore. Demokratët morën nën
kontroll edhe dy dhomat e Kongresit.
Politika e tij reformatore është karakterizuar nga lufta intensive
kundër korruspsionit galopant të asaj kohe. Gjatë mandatit të tij të parë
Woodrow Wilson punoi për kufizimin e pushteteve të monopoleve të mëdha, për
shembjen e sistemit të taksave të mëdha doganore dhe për miratimin e ligjeve të
përkujdesjes ndaj punëtorëve e për të drejtat e tyre sindikale.
Ndonëse kundër ndërhyrjes amerikane në punët e brendshme të vendeve
latino-amerikane, vendosi të ndërhyjë në Meksikë (1914, 1916-17). Nga një
qëndrim neutralist ndaj Luftës së Parë Botërore, që do t'ia jepte rizgjedhjen
presidenciale më 1916, kalon në një politikë gjithnjë më tepër në favor të
ndërhyrjes (1917 ), e cila do ta vendosë fatin e luftës.
Wilson pësoi disa fatkeqësi personale. Më 6 gusht
1914 i vdiq gruaja. Shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, që përkoi me vdekjen
e gruas, e tronditën mendjen dhe shpirtin e tij. Ai u martua në dhjetor me
Edith e cila nuk ishte ndryshe nga Ellen. Kur Lufta e Parë Botërore filloi,
Wilson shpalli menjëherë se SHBA do të ishte neutrale. Askush nuk e vinte në
dyshim neutralitetin amerikan në fillim, por zhvillimet e bën të pamundur
neutralitetin. Wilson iu tha gjermanëve se do të mbanin përgjegjësi për
veprimet e tyre të tepëruara. Më 7 maj kur gjermanët goditën anijen britanike
Lusitania, duke vrarë më shumë se 1100 veta, përfshirë 128 amerikanë, kërcënimi
i luftës u bë real. Wilson trysnoi gjermanët të kontrollonin veprimet e
nëndetëseve të tyre dhe vendosi të ndërtonte forcat e armatosura.
Në qershor 1916 demokratët riemëruan Wilson sërish
për garën presidenciale. Platforma e tyre i bënte jehonë paqes dhe argumentonte
se Wilson kishte mbajtur SHBA jashtë luftës. Wilson u zgjodh për herë të dytë
President i SHBA.
Pas ngjarjes me anijen Lusitania dhe të tjera si
këto, në janar 1917, kur Gjermania shpalli përkrahjen për pushtimin meksikan të
Teksasit, Arizonës dhe Nju Meksikos, Wilson u detyrua të kërkonte nga Kongresi
lejen për të hyrë në luftë. Ai gjeti mbështetje të plotë kështu që Amerika i
shpalli luftë Gjermanisë më 6 prill dhe më vonë Austrisë, më 7 dhjetor. Gjatë
luftës, në mënyrë befasuese, Wilson pati sukses. Wilson i la vendimet ushtarake
në duart e ushtarakëve profesionistë.
Më 8 janar 1918 Wilson paraqet të famshmet "14
pika" dhe propozimin për të ndërtuar Lidhjen e Kombeve e cila t'i paraprijë
ndërtimit të një rendi më të drejtë ndërkombëtar.
Ai personalisht, bazuar në parimet e tij, i doli
zot Shqipërisë duke mos lejuar që ajo të copëtohej midis vendeve fqinje, për
çka kishin vendosur fuqitë e mëdha europiane dhe Rusia me traktatin e tyre
famëkeq të Londrës të vitit 1914. Historia do të përsëritej në fund të
shekullit, kur Bill Klinton do t'i dilte zot ushtarakisht Kosovës duke e
shpëtuar ekzistencën e saj si popull dhe si vend.
Wilson prin delegacionin e SHBA në tratativat e
paqes të Versajës ku arrin një sukses të jashtëzakonshëm në mbrojtjen e të
drejtave demokratike të të drejtës së vetëvendosjes së popujve. Më 11 nëntor
1918 u nënshkrua paqja nga Wilson dhe nga alaeatët e tij të pakënaqur, të cilët
donin një fitore totale ushtarake.
Wilson vendosi të marrë pjesë në Konferencën e
Paqes në Paris pavarësisht nga fakti që asnjë Presidenti nuk kishte udhëtuar
deri atëherë jashtë vendit gjatë ushtrimit të detyrës. Ishte shumë e qartë qysh
në fillim se nuk mund të arrihej një traktat që t'u shkonte për shtat aq shumë
vendeve. Konferenca ishte në mospajtim me parimet e Wilson. Ai donte një
traktar që "do ta bënte botën më të sigurtë për demokracinë" dhe do të siguronte
një paqe afatgjatë për Europën. Sa më shumë kalonte koha aq më shumë ndërhyrja
e Wilson bëhej jopopullore në vetë Amerikën. Amerikanët kishin pasur mjaft
europianë dhe donin të ktheheshin në izolacionizmin e tyre Wilson ishte figura
zotëruese në konferencë, por atij do t'i duhej të pajtohej me qëndrime të
ashpëra që Aleatët të pranonin krijimin e Lidhjes së Kombeve. Ky sukses nuk iu
njoh në atdhe, kur mbizotëronin prirjet izolacioniste dhe Senati nuk pranoi të
miratonte hyrjen e SHBA në Lidhjen e Kombeve.
Në vitin 1919 Wilson pësoi një gjendje të fikëti, çka e bëri të vendoste që të
mos hynte në garën zgjedhore presidenciale të vitit 1920, të cilat do të
rezultonin me fitoren e republikanit W.G. Harding. Për veprimtarinë tij, në
vitin 1919 Thomas Woodrow Wilson mori Çmimin Nobel për Paqe.
Wilson u largua nga Shtëpia e Bardhë në mars 1921. Pas largimit nga
detyra ai jetoi në shtëpinë e tij private në Washington D.C., shumicën e kohës
larg vemendjes së publikut. Wilson vdiq në gjumë në shtëpinë e tij. Trupi i tij
u varros në Katedralen e Kombëtare të sapondërtuar. Ai është i vetmi president
i varrosur në kryeqytetin e vendit. Gjatë Luftës së Dytë Botërore reputacioni i
Wilson si profeti që parandaloi katastrofën botërore u zbeh. Por Kombet e
Bashkuara dhe traktatet e sigurisë kolektive janë parë si përmbushje e vizionit
ndërkombëtar të tij./Elida BUÇPAPAJ