Kur është folur për herë të parë për ndryshim, brenda radhëve të PPSH-së?

Nevoja për ndryshime, apo siç quhej, nevoja për demokratizimin e partisë, është ndjerë shumë më herët se sa viti "˜90. Ne kemi qenë më të vonshëm, se të gjitha vendet e tjera të Lindjes, ku kishin nisur ndryshimet, por nga mesi i viteve "˜80, zhvillimet e brendshme në Shqipëri, po pësonin një "skifo" të plotë, pasi vendi po shkonte drejt rrënimit ekonomik. Mundësitë për të dalë nga ai kolaps ishin shumë të vogla, duke i shtuar këtu edhe qëndrimet gjithnjë e më shtrënguese të Perëndimit, apo të të gjitha vendeve ndaj Shqipërisë. Pra bëhej fjalë për rritje të embargos në mënyrë të vazhdueshme. Ne ndjenim presionin nga brenda, sepse s'kishte zhvillim. Njerëzit kishin nevojë të punonin për të jetuar normalisht. Situata ekonomike ishte e rëndë. Ndërkombëtarët theksonin gjithnjë e më shumë se në kushtet politike të PPSH-së, pa ndryshuar, nuk do të kishte asnjë ndihmë dhe se do të ndërpritej çdo ndihmë e tyre, që do të thoshte se vendi do të shkonte në një kolaps të plotë.

Pikërisht kjo bëri që në PPSH të fillonte njëfarë ndryshimi, edhe pse ndryshimet ishin shumë të pakta, të vonuara dhe jo largpamëse. Mendoj se kjo vonesë në reagim vinte ngaqë mungonte përvoja. Ekzistonte frika se po rrëzohej pushteti i popullit, por edhe nëse kishte nga ata që e dinin se si duhej vepruar, nuk di arsyet, se pse nuk e bënin këtë ndryshim më shpejt se në vitet "˜85 ose "˜86. Nuk di ta them këtë, sepse asokohe unë nuk isha në rangjet e larta të sistemit komunist. Ishte një udhëheqje shumë e dobët. Megjithatë filluan disa hapa demokratizimi, siç ishte porosia për demokratizimin e partisë në të gjitha strukturat e saj, mbledhjet e hapura të PPSH-së, ku mund të merrnin pjesë jo vetëm komunistët. Pra kishte nisur njëfarë lëshimi.

Në vitet '87 -"˜88, në Komitetin Qendror ishte ngritur një komision i drejtuar nga Foto Çami, ku merrnin pjesë intelektualë të ndryshëm, madje ky është dhe momenti kur unë kam marrë pjesë në rangje të larta. Ishte edhe Mehmet Elezi, Ismail Lleshi, Fatmir Kumbaro etj., por merrnin pjesë edhe zyrtarë të lartë të Byrosë Politike. Merrte pjesë edhe Nexhmije Hoxha. Në këto komisione diskutohej pa dorashka, për gjithçka dhe çdo gjë. Filloi të flitej me kritika për Stalinin dhe çfarë qëndrimi duhej të mbahej në vazhdimësi për të. Çfarë qëndrimi duhej mbajtur për çështje të ndryshme.

Ndërkohë vendet e Lindjes po intensifikonin zhvillimet dhe partitë komuniste po binin. Në vitet '88 -"˜89 filloi të mendohej seriozisht, se partia ka nevojë për ndryshime të thella. Dhe këto ndryshime s'mund të bëheshin vetëm në disa politika të ditës, por edhe në rolin e saj udhëheqës.

A ishte embargoja pikë kyçe e ndryshimeve dhe a u arrit një pikë, kur embargoja ishte absolute nga të gjithë shtetet ndaj Shqipërisë?

Po, patjetër që arriti. Presioni i botës së jashtme ishte në rritje qysh në mesin e viteve "˜80, madje qysh në fillim të viteve "˜80 kishte filluar të ndihej një ndërhyrje e tillë, kryesisht për liritë fetare. Në vitet "˜87 dhe "˜88 u intensifikua embargoja. Bëhej fjalë për një sërë kërkesash nga bota e jashtme, për respektimin e lirive fetare, lirive politike, liritë dhe të drejtat e njeriut, në shkëmbim të heqjes së embargos. Në vitet "˜89 erdhi në Shqipëri Peres de Kuelar dhe ndryshimi kishte filluar të konkretizohej.

Por ndërkohë, pas vdekjes së Enverit, kongresi pasues, u quajt kongresi i vazhdimësisë dhe në mendjen e njerëzve ishte ngulitur fort ky slogan. Pra ishte shumë e vështirë, që të ndodhte demokratizimi, por në vitet '87 -'88, ishte shumë e vështirë të flisje gjithashtu edhe për vazhdimësi. Nuk flitej për vazhdimësi, por për ndryshim. Se sa e aftë ishte udhëheqja e PPSH-së të realizonte këto ndryshime, është tjetër çështje. Por deri në vitin 1988 nuk kemi të bëjmë me asnjë platformë konkrete për ndryshime. Në vitin 1989 kemi të bëjmë me ndryshim, me diskutim konkret dhe përpjekje konkrete për ndryshim. Megjithatë, nuk bëhej fjalë për lënien pas të rolit udhëheqës të partisë. Në këto kohë kemi ato lodrat, apo më saktë hiletë e përdorimit të konceptit të pluralizmit me petkun e Frontit Demokratik, Lidhjes së Shkrimtarëve etj. Por shumë shpejt rezultoi, se ato ishin "skifo".

Pra byroistët shpresonin se do të vazhdonin ta mbanin të pacenuar rolin e partisë dhe sistemin monist?

Më shumë sesa përpjekje, medoemos për të mbajtur statusin apo pozitat e veta, të Ramiz Alisë apo edhe të anëtarëve të tjerë të Byrosë Politike, kishim të bënim me shkallë të njohjes të së vërtetës. Me atë kalcifikim të një ideologjie dhe praktike të tërë. Atyre u dukej se po bënin blasfemi, nëse do të pranonin të lëshonin sadopak nga pushteti i partisë. Ishte çështje mangësish në dije.

Po Ramiz Alia, a kishte më shumë dijeni për çfarë ndodhte jashtë kufijve të monizmit shqiptar?

Mendoj se edhe ai s'dinte shumë. Ai shprehu një qëndrim, "ne shqiptarët nuk jemi as Lindje, as Perëndim. Jemi këtu ku jemi me qëndrimet tona dhe po të doni të na pranoni kështu siç jemi, na pranoni. Ne s'kemi pse ndryshojmë". Kam qenë në një mbledhje ku u diskutua pikërisht për kushtet që kishte vënë faktori ndërkombëtar për disa lëshime që duheshin bërë. Por, Ramiz Alia u shpreh në atë mbledhje se lista e kushteve, që ata kërkojnë të plotësojmë është shumë e gjatë, prandaj mendoj që të themi, se ne jemi ata që jemi dhe po të doni na pranoni. Kushtet nuk mund t'i plotësojmë.

Nuk mund të themi se Ramiz Alia dhe anëtarë të tjerë të Byrosë Politike apo KQ, nuk kishin dëshirë të vazhdonin të ruanin pozitën e tyre. Ata e dëshironin një gjë të tillë dhe bënë përpjekje të ruanin pushtetin e tyre, por nuk është ky i vetmi faktor, që ata mundën të vonojnë ndryshimet demokratike në Shqipëri. Në mbledhjen që Ramiz Alia organizoi me inteligjencien, ose intelektualët, ai u shpreh: "po ikën pushteti popullor që e kemi fituar me gjak e sakrifica". Dukej si një çudi, që po ikte roli udhëheqës i partisë. Ata ishin mësuar për 45 vite me radhë me rolin udhëheqës të partisë dhe nuk e konceptonin dot, që të vinte një ditë dhe t'ju duhej të pranonin, se nuk kishte më rol udhëheqës të partisë. Nuk mund të pranonin, që të ndodhte rënia e rolit të PPSH-së. Kjo gjë ndodhi vetiu, kur në skenë dolën PD, PR dhe ndërkohë roli i PPSH-së kishte rënë, por byroistët ende nuk e pranonin se kjo kishte ndodhur.

Shqetësimi i madh i tyre ishte se kishin frikë se do të ktheheshin klasat e përmbysura, bëhej fjalë për bejlerët dhe agallarët, pra për ish-pronarët, dhe do të merrnin pushtetin. Mendoj se kishim të bënim më shumë me kalcifikim me dogma të PPSH-së, i cili nuk i lejonte që udhëheqja e kësaj partie të pranonte në kohën e duhur ndryshimin. Një tjetër faktor ishte edhe fakti, se në Shqipëri në atë kohë nuk kishim ekspertë të çështjeve politike. Gjithçka ishte e përqendruar në filozofinë marksiste -leniniste. Ata që studionin jashtë ishin vetëm për shkenca ekzakte, por për shkenca shoqërore s'kishte dhe për pasojë s'kishim ekspertë të politikës. Kontaktet me botën demokratike i kishim tërësisht të shkëputura.

Po me BRSS-në?

E shumta që kërkonim të shihnim nga ata ishte Perestrojka, por marrëdhënie nuk kishim. Pra, gjithçka bëhej ishte vetëm për sytë e botës. Bëhej fjalë për një hapje të ngadaltë spontane dhe të paorganizuar. Nuk kishte ekspertë në PPSH, që të mund të çonin më përpara dhe me shpejtësi ndryshimet, madje ky handikap u vu re deri vonë, edhe në partitë e tjera që u krijuan me lejimin e pluralizmit. Është e vërtetë se anëtarët e Byrosë Politike nuk kundërshtuan kurrë ato çfarë propozoheshin për ndryshimin dhe demokratizimin e partisë.

Në plenumin IX të PPSH-së Ramiz Alia filloi të shfaqë shenjat e ndryshimit, duke kritikuar pak nga e shkuara e PPSH-së, por këtë nuk e miratonin anëtarët e tjerë të udhëheqjes. Çfarë po ndodhte në atë kohë në këtë marrëdhënie të udhëheqësit me strukturat? A bëhej fjalë për krijim të palës liberale dhe asaj konservatore?

Po fillonte të dënohej e kaluara dhe po fillonte një ndryshim konkret, edhe pse shumë i ngadaltë. Filloi të lejohej feja dhe në të gjitha këto lëshime unë nuk kam parë, që të kundërshtohej nga Byroja Politike apo KQ asnjë pikë e lëshimeve që po kryheshin. Ata që quheshin konservatorë, dhe bëhet fjalë për një kategori të madhe të Byrosë Politike dhe KQ, quheshin të tillë, sepse ishin të paditur. Ishin marrë nga nivele të ulëta, nuk ishin inteligjentë dhe në atë kohë ndryshimesh ishin tërësisht të paqartë dhe nuk pranonin dot që roli udhëheqës i partisë të binte menjëherë. Por nuk bëhet fjalë për krah konservator dhe liberal, nuk kishte një ndarje të tillë. Nuk u ngrit asnjë anëtar i Byrosë apo i KQ, që të kundërshtonte Ramiz Alinë në ato lëshime të ngadalta që ai deklaronte herë pas here.

Ato kundërshtime mund ti dëgjoje në fshatra, sepse u gjendën të papërgatitur dhe çuditeshin kur shikonin, se po lejohej feja. Në komisionin e ngritur pranë Byrosë, që thashë më lart, thuhej hapur se partia ka gabuar dhe po gabon. Por në këtë komision ishte edhe Nexhmije Hoxha, e cila ishte e palëkundur në qëndrimin e saj, se partia dhe Enver Hoxha janë të pagabueshëm. Diskutohej një rast për Stalinin dhe qëndrimin që duhet të mbanim. U tha aty se gjithë bota e ka dënuar politikën e tij dhe vetëm Shqipëria ka mbetur në mbrojtje, ndaj dhe duhej gjetur mënyra të dënohej figura e Stalinit. Nexhmija nuk pranonte në asnjë mënyrë. Ajo thoshte, se s'mund të dënohej Stalini, s'mund të thuhet se partia është e gabueshme, se shoku Enver ishte i gabueshëm. Ata ishin, sipas saj, të pagabueshëm. Megjithatë, në atë kohë filloi të flitej hapur për gabimet e së shkuarës.

Nexhmije Hoxha duhet të ishte patjetër aty? Kush e propozoi të ishte në këtë komision?

Nexhmija ishte drejtore e Institutit të Studimeve Marksiste-Leniniste, institut që përpunonte ideologjitë dhe s'mund të përjashtohej nga ky komision. Ishte Nexhmija, por ishim shumica të rinj. Në këtë diskutim ne ishim pjesa, që kërkonim të njiheshin gabimet e së shkuarës, por Nexhmija ishte pengesë e madhe, sepse ajo as që lejonte të vihej në diskutim kjo gjë. Nuk është se ne e kundërshtuam aq shumë, por e vërteta është se aty ajo nuk lejonte asnjë diskutim.

Po qëndrimi i anëtarëve të Byrosë Politike, cili ishte përballë Nexhmije Hoxhës?

Në këto kohë, unë zëvendësova Anastas Kondon, i cili ishte në komitetin Qendror për ideologjinë, dhe ishte larguar nga detyra. Unë kam qenë në mbledhjen ku diskutohej të vijë apo jo në Shqipëri Peres de Kuelar, sekretari i përgjithshëm i OKB-së, i asaj kohe. Ishte mbledhje e Byrosë Politike dhe në atë mbledhje ministri i jashtëm, Reiz Malile, paraqiti kushtet, që Perëndimi kishte vënë për Shqipërinë në mënyrë që të anëtarësohej në disa struktura ndërkombëtare, për aq sa partia kishte vendosur të hapej me botën. Po ju them, se shumë prej anëtarëve të byrosë politikë nuk jepnin asnjë mendim.

Për katër vitet e fundit, kishte nga ata që si dëgjova zërin, se si e kanë. Nexhmija kishte të drejtë të diskutonte, por jo të votonte. Në atë mbledhje u diskutua për kushtet e vëna nga ndërkombëtarët dhe u vendos, që të kërkohej nga ata, që Shqipëria të përfitonte anëtarësim në disa organizma pa bërë ndryshime të mëtejshme. Në këtë kohë, ende nuk bëhej fjalë, që të bëheshin ndryshime radikale, që do të thotë të vihej në diskutim roli udhëheqës i partisë, PPSH-së. Gjithçka që bëhej në Shqipëri, miratohej më parë në Byronë Politike. Pyetja bëhej, cili organizëm do të miratojë vendimet e qeverisë, në se bie roli udhëheqës i partisë. Ishte një marrëzi.

Po Ramiz Alia, ç'rol luante në këtë situatë?

Ramiz Alia e ndiente se ndryshimet duheshin bërë. Por i mungonte qoftë largpamësia, qoftë aftësia për të thyer atë guaskë, në të cilën ishte mbyllur vizioni i së ardhmes. Këtë ai nuk e bëri dot, por bëri lëvizje hap pas hapi, duke vonuar ndryshimet e mëdha, dhe mendonte se çfarë do ndodhte, në se do ta thyente menjëherë atë guaskë të regjimit, që kishte qëndruar deri atëherë e pacenuar. Deri në vitet "˜90 ai ishte i vendosur që, pavarësisht nga çfarë do të ndodhte në Shqipëri, pasi ishin dhënë sinjalet e ndryshimit, roli udhëheqës i PPSH-së nuk do të binte kurrë. Gjithçka bënte Ramizi, i bënte në funksion të këtij qëllimi, që PPSH-ja të vazhdonte të udhëhiqte. Shumë vonë u kuptua se nuk mund të bëhej ndryshimi me hapa të vegjël.

Ramiz Alia nuk bënte hapa konkretë dhe as nuk përpiqej të merrte përvojë nga jashtë. Pra, deri në këtë kohë, në vitet '90, nuk mund të flitej, se kishte një mendim për përmbysje të sistemit. Nuk pranohej kurrsesi një gjykim i tillë, as që diskutohej. Në të vërtetë, përmbysja e sistemit erdhi nga faktorë të tjerë. Pikë së pari nga presioni i jashtëm, nga zhvillimet e jashtme, dhe jo se u krijua një grup, i cili të kishte një mendim aq të qartë që të përmbysej sistemi. Dhe të mos harrojmë që jemi në vitin 1989, kur në të gjitha vendet e Evropës Lindore po ndodhte përmbysja. Nuk ka pasur asnjëherë një platformë të qartë për ndryshime brenda PPSH-së. Gjithnjë synohej që në varësi të situatës, të kërkoheshin zgjidhje brenda sistemit.

Do të thotë, se nuk kishte liberalë brenda radhëve të PPSH-së?

Ramiz Alia e kishte stofin e liberalit, por ky stof ishte vjetruar nga praktika 45-vjeçare në udhëheqjen e lartë të partisë. E kishte të vështirë të ndryshonte. Ishte një stof liberal, që aq shumë ishte vjetruar, sa pak po ta prekje, mund të shkërmoqej, si puna e atyre mumieve, që po t'ua hiqje atë cipën, shpërbëheshin në moment. Nuk kishte më liberalizëm te Ramiz Alia. E kishte humbur nga përvoja 45-vjeçare. Ramiz Alia ishte shumë fleksibël brenda vijës së PPSH-së, por jo jashtë saj. Nuk ishte tip diktatori dhe i dorës së ashpër, siç mund të flitej për të tjerët.

Kush ishte i dorës së ashpër?

Pas Enver Hoxhës nuk kishte më të dorës së ashpër. Edhe më përpara, veç Enver Hoxhës, ishte edhe Mehmet Shehu, por të tjerë s'kish të kësaj natyre diktatori. Ishte Enver Hoxha diktator dhe politika e tij shtrihej në të gjithë jetën e vendit, ndaj dhe dukej se të gjithë ishin diktatorë. Tani mund të thonë se ç'faj kishte Enveri që ekzekutoheshin njerëz në një zonë të largët, apo tjetër, por ishte pikërisht dora e tij e ashpër që përcillte vijën e tij në të gjithë jetën e vendit. Gjithçka ndodhi varej drejtpërdrejt nga Enver Hoxha. Pas viteve "˜85 nuk kishte diktatorë në Shqipëri. Byroja Politike ishte e ndryshme nga Enver Hoxha. Ata bënin vetëm çfarë thoshte Ramiz Alia. Unë kam marrë pjesë në mbledhjet e Byrosë Politike dhe të Komitetit Qendror për dy vitet e fundit dhe nuk kam dëgjuar një herë të hapë gojën, p.sh., Lenka Çuko. Pra kishim të bënim me rol tërësisht pasiv.

Është e vërtetë që Ramiz Alia deklarohej nga njëra anë për nevojën e ndryshimeve dhe, nga ana tjetër, u kërkonte anëtarëve të Byrosë t'i kundërshtonin ato nëpër organizata?

Duhet të theksoj një detaj. Ramiz Alia fliste me ne dhe na thoshte se duhet bërë kjo apo ajo gjë, por fliste nga pozitat e kryetarit të shtetit dhe thoshte ma kërkon Perëndimi.

Aty nga fundi i funksionimit të PPSH-së u doli nami disa anëtarëve të Byrosë si konservatorë, por e vërteta është ndryshe. Vërtet bënin ca veprime të çuditshme. Foto Çami ishte një njeri liberal, një njeri demokrat, një njeri me komunikim shumë të mirë dhe ai s'kishte pasur kurrë të bënte me dënime. Ka qëndruar gjithmonë larg këtyre veprimeve dhe nuk është solidarizuar. Unë nuk e di se ç'qëndrim ka mbajtur në plenumet ku dënoheshin njerëzit, por për sa kohë kam qenë unë, ai nuk ishte i ashpër dhe kur ishe kundër tij. Ai ishte komunikues dhe të dëgjonte e mirëkuptonte.

Por diçka nuk po shkonte normalisht dhe pak më vonë e mora vesh. Kur Ramiz Alisë i tërhiqte vëmendjen bota jashtë që të bënte lëshime për fenë, apo për liri të tjera, ai ishte i detyruar, që t'i thoshte si deklarata në mbledhjet e Byrosë, apo diku tjetër, sepse ishin vënë kushte për të hequr embargon. Por, nga ana tjetër, ai u thoshte anëtarëve të Byrosë, që të shkonin në organizata bazë të partisë, që të bënin të kundërtën e asaj që kërkonte Ramiz Alia si president, si kryetar shteti. Ai fliste si kryetar shteti dhe ishte i detyruar, por Partia Komuniste ishte tjetër gjë. "Partia Komuniste ishte ndriçuesja e mendjes dhe zemrës së popullit", thoshte Ramizi dhe i kërkonte partisë dhe anëtarëve të Byrosë të ngriheshin në organizata dhe të thoshin atë çfarë mendon partia, luftë kundër fesë, luftë kundër pluralizmit etj. Ramizi e linte këtë detyrë, si detyrë partie dhe e argumentonte shumë qartë. Lenini, thoshte ai, në kohën e pararevolucionit të tetorit, kur ideologjia zyrtare e Carit ishte ndryshe, bënte të kundërtën në Partinë Komuniste. U mbushte mendjen njerëzve për të kundërtën e asaj që kërkonte Cari, ndaj dhe ju duhet t'i mbushni mendjen njerëzve, që feja është opium për popujt.

Foto Çami e të tjerë, shkuan në Kinostudio e në Institutin e Arteve, madje në institut i kishin nxjerrë përjashta. Edi Rama e kishte nxjerrë jashtë Foto Çamin. Por Foto mendonte se po mbronte politikën e partisë dhe nuk arrinte të kuptonte se ku po katandisej. Për mendimin tim ata vepruan me një bindje të verbër ndaj partisë. Pra, ata nuk është se ishin më konservatorë se të tjerët. Mirëpo Ramizi u thoshte tjetër gjë të nesërmen. Për disa muaj unë zëvendësova Foto Çamin në Komitetin Qendror dhe më ka ndodhur edhe mua kjo, që i ndodhi Fotos me Ramizin. Një ditë ai ngrihet dhe flet për ato që kishte detyrë si kryetar shteti dhe më thotë mua, shko në organizata dhe thuaj të kundërtën, sepse është detyrë e partisë që të luftohet feja etj. Unë i thashë se ju jeni udhëheqës shteti dhe s'më shkon mua që t'ju kundërshtoj, ndaj dhe unë do të kujdesem, që të ecin porositë e tua dhe jo t'i pengoj ato. Pra ne duhet ti avancojmë më tej porositë e tua. Ai më tha: "e ke gabim, se roli i partisë është që të shkosh të mbrosh vijën e saj. Mua më kërkohet nga rrethanat e brendshme dhe të jashtme, që të kërkoj hapjen e vendit ndaj botës demokratike, por ju duhet të kërkoni këtë tjetrën, që të ruhet roli udhëheqës i partisë, që t'i tregojmë botës së jashtme, se populli shqiptar do partinë e tij në krye. Të njëjtin qëndrim mbajti edhe me Ismail Lleshin.

Kur Ramiz Alia u detyrua të shpallte pluralizmin, cila ishte situata?

Diskutohej shumë për pluralizmin dhe mund të dukej se çfarë do të bëhej. Ramizi kishte mendimin se me shpalljen e pluralizmit bëhej kiameti, sikur çfarë do të ndodhte etj. Madje edhe liderët e tjerë të partive të tjera asokohe, të njëjtin mendim shprehnin, se populli nuk ishte ende i përgatitur për pluralizmin. Edhe Berisha, edhe Kadare këtë thoshin, se populli shqiptar nuk ishte i përgatitur për pluralizëm. Ndodhën ato grevat e demonstratat dhe Ramizi thirri studentët në takime.

Mbaj mend atë ditë që u bë plenumi për të shpallur pluralizmin, që mua më duket një budallallëk i madh. Çfarë pune kishte PPSH-ja të shpallte pluralizmin? Ishte shteti që duhet ta bënte këtë lëshim, të shpallte pluralizëm. Pse duhej PPSH në plenum, të shpallte pluralizmin. Atë mëngjes unë shkova në Qytetin Studenti. Unë kisha mik Berishën dhe kisha dëgjuar për Azem Hajdarin, por nuk e njihja. Vajta të shikoj se çfarë bëhej. Në orën 11 ishte plenumi. Aty ishte një atmosferë e nxehtë dhe mu lëshuan me të bërtitura. Takova Saliun dhe i thashë se dua të takoj Azem Hajdarin. Vajtëm atje dhe e takova. Ishte i lodhur e pa gjumë, siç ishin të irrituar.

Me cilin status të takoi Berisha?

Ishim miq, ai atëherë ishte ndër organizatorët kryesorë. Ishte vënë në krye të lëvizjes studentore, por nuk e kishte dërguar atje Ramiz Alia, siç thonë, se e çoi Ramizi që të krijonte PD-në. Saliu ishte i përgatitur, sepse prej kohësh e dinte se po ndodhte përmbysja. Kur shkova në mbledhjen e plenumit, u thashë se kisha qenë në sheshin e protestave. Më pyetën dhe u thashë se ishin të acaruar dhe të zemëruar dhe kërkojnë medoemos pluralizmin. Kishte mendim nga anëtarët e Byrosë dhe KQ se protestuesit ishin grupe armiqësore të përgatitura. Unë u thashë atyre në plenum se ata protestues në shesh, ata studentë, ishin djem e vajza komunistësh dhe djem shumë të mirë. Nuk kanë as një qëllim që të kthejnë klasën e përmbysur, por thjesht duan pluralizëm, që të krijojnë partinë e tyre. Vazhduan diskutimet.

Njëri foli më shumë nga të tjerët, tha se kemi hyrë në borgjezi, në kapitalizëm dhe s'ka më diktaturë proletariati. Ishte zëvendësministri i punëve të brendshme, quhej Zylyftar Ramizi. Kjo u pranua nga të gjithë dhe u shpall pluralizmi. Por po ta shikosh hollë -hollë, ç'punë kishte PPSH-ja të shpallte pluralizmin?

Po a ishte PPSH-ja në rolin e partisë-shtet?

Po, në të vërtetë, ashtu ishte, parti-shtet dhe vendoste për çdo gjë.

Në Kongresin X të PPSH-së, u përjashtuan ish-byroistët...?

Kur u krijua PS-ja në qershor në 1991, nuk u pranuan në mënyrë masive. Askush nuk tha që listat e PPSH-së i kalojnë PS-së. Kemi të bëjmë me një relacion: PPSH-ja i mbetet historisë dhe ne jemi parti e re. U bëjmë thirrje anëtarëve të PPSH-së, po të duan të vijnë në PS, kush të dojë, të rrijë në PPSH. Pra kishte kalim, por jo total. Është e vërtetë që shumica e anëtarëve të partisë kaluan në PS, por jo me detyrim. Pati mbartje. Strukturën, që kishte pasur PPSH-ja, e trashëgoi PS-ja. Kjo i duhej PS-së, sepse PPSH-ja ishte një parti e organizuar shumë mirë, në mënyrë të hekurt.

Në seancën e fshehtë të Kongresit X, në qershor "˜91, është propozuar nga delegatët e Fierit, që të përjashtohen nga partia të gjithë anëtarët e Byrosë Politike. Nga cila parti kërkonin ata ta përjashtonin byronë, nga PPSH-ja, apo nga PS-ja?

Grupi i Fierit erdhi në atë kongres me mendësi komuniste. Ata nuk kuptonin se nuk është më fjala te PPSH-ja, por bëhej fjalë për një gjë tjetër, për krijimin e PS-së. Nuk mund të kërkohej aty përjashtimi i Byrosë, sepse kjo mund të kërkohej vetëm në plenume. Ato kishin marrë fund, pasi në atë kohë kishte mbërritur pluralizmi dhe roli i PPSH-së, nuk ishte më roli udhëheqës. Byroistët s'ishin më asgjë.

Bëhet fjalë para ditës kur u ndërrua emri i PS-së. Po në seancat e para?

Nuk ishte ndërrim emri, por ishte krijim i një partie të re. Në mes të Kongresit X të PPSH-së u kërkua, që të mos jemi më PPSH dhe të krijojmë një parti tjetër. Kishte shumë në Shqipëri që mendonin, se gjithë e keqja erdhi nga udhëheqja e paaftë, dhe jo se refuzuan pluralizmin me kohë, por vetëm që nuk ishin në gjendje të rregullonin ekonominë, etj. Dhe në këtë kontekst delegatët e Fierit kërkonin të përjashtoheshin byroistët, por sipas kësaj logjike i binte, që ata, që u përjashtuan të zëvendësoheshin me ca të tjerë dhe të vazhdonte sërish kështu siç ishte situata. Pasi dhanë llogarinë që u kërkuan, byroistët mund të vinin në PS, vetëm me dëshirë, ose mund të mos vinin fare, ashtu siç nuk erdhën.

Kishte Ramiz Alia marrëveshje me të rinjtë që po sulmonin anëtarët e Byrosë Politike, por edhe me këta të fundit njëherësh? E kam fjalën për marrëveshje të fshehtë.

Ishte kongres që mbyllte fazën e PPSH-së dhe kalonte në krijimin e PS-së, por ndërkohë në këtë përgatitje ishin hartuar disa platforma, dhe ishin bërë shumë ndryshime. Por, ishte bërë edhe një veprim tjetër. Byroja Politike nuk ekzistonte më. Kishte muaj, që nuk mblidhej dhe nuk funksiononte dhe s'kishte asnjë rol. Pra Byroja Politike nuk ishte më pjesë e vendimmarrjes dhe në këtë mënyrë vetvetiu e kishte pushuar veprimtarinë e saj. Në këtë kohë ishte një grup i madh të rinjsh, që me mbështetjen e të vjetërve, po krijonte PS-në. Pra në këtë fazë dihej, se gjithçka nga PPSH-ja, do të lihej pas.

Po nga cila parti u përjashtuan byroistët?

Ishte natë kur zhvillohej seanca e fshehtë e Kongresit të Dhjetë. Ata që kërkuan përjashtimin e Byrosë, ishin grupi i Fierit: Kiço Londo, Petro Koçi, Vangjel Dhima etj. Pak a shumë, mendimi i tyre ishte, që të vazhdonte e njëjta parti, mbase me emër tjetër dhe në një rast të tillë, mund t'i përjashtoje ata. Por nuk ishte fjala për një ndërrim emri dhe këtë, ata të Fierit, nuk e kuptuan. Ishte një ndërrim i gjithçkaje, qysh nga platforma dhe deri në të gjitha detajet. Bëhej fjalë për një parti të re, siç ishin të tjerat parti të sapokrijuara, si PD-ja, PR-ja etj. Por PS-ja kishte një veçanti, sepse u bënte thirrje të gjithë anëtarëve të PPSH-së të vinin në këtë parti. Por, me elementët e Byrosë Politike ishte ndoshta një përjashtim formal, sepse ata ishin përjashtuar me kohë. Unë mendoj se si anëtarët e tjerë të PPSH-së, edhe anëtarët e Byrosë Politike, po të bënin kërkesë mund të gjykoheshin, për të hyrë ose jo në PS. Atëherë i mbetej PS-së të vendoste. Por ata nuk e bënë kërkesën. Me sa di unë, ka bërë një kërkesë Ramiz Alia, për t'u anëtarësuar në PS, por, me sa mbaj mend unë, Fatos Nano u kujdes që të gjente ndonjë cen, në mënyrë që Ramiz Alia të mos bëhej anëtar i PS-së.

Ramiz Alia mbeti i pasqaruar, as ishte, as nuk ishte anëtar i PS-së. Duhet thënë se anëtarëve të Byrosë Politike nuk iu kërkua llogari për gabimet që ishin bërë nga PPSH-ja në të shkuarën, p.sh. pse nuk shpallej pluralizmi, pse kishin ndodhur ato gabime me njerëzit etj. Por, u kërkohej vetëm një gjë, pse e kishin çuar vendin në kolaps ekonomik dhe pse nuk kishin ditur të qeverisnin. Pra, ishte një kërkesë brenda sistemit. Këta delegatët e Fierit kishin pikëpamje foshnjore në politikë, për pluralizmin. Nuk i kërkoi njeri, pse ata nuk kishin pasur rol liberal në zhvillime, që mbanin qëndrim ndaj Kushtetutës etj.

Në të vërtetë askush nga delegatët apo nga ata që e quajnë veten liberalë nuk kërkoi se përse Byroja Politike nuk kishte kaluar vendin në kapitalizëm kohë më parë, por u kërkohej në të vërtetë llogari, përse ata nuk kishin ditur të mbanin të fortë PPSH-në, në mënyrë që vendi të mos kalonte në kolaps ekonomik, pra që partia të kishte vepruar më mirë. Por bëhej fjalë për PPSH-në dhe jo për kapitalizëm. Kur ka mbaruar seanca e kongresit, i kam thënë ambasadorit amerikan në Tiranë, Rajersonit, "një grup bolshevikësh me mendësi krejtësisht bolshevike, rrëzoi një grup tjetër bolshevikësh". Pra, u rrëzua një grup bolshevikësh me mënyra tërësisht bolshevike dhe kjo është edhe mënyra se si e përdorën. Me thirrje dhe bërtitje: tradhtarë, burokratë, të paaftë, çfarë nuk u thuhej. Por nuk ishte ky qëllimi i një Partie Socialiste. Pra grupi i Fierit e bëri betejën brenda Partisë së Punës. Por, Ramiz Alia nuk u përjashtua as nga PPSH-ja dhe as nga PS-ja, se ai bënte disa lodra atëherë. Alia thoshte jam president dhe si i tillë jam jashtë partive, por nuk thoshte, se ishte apo nuk ishte anëtar i PS-së.

Kur bëhej gjyqi i Byrosë Politike, pse u përjashtua Ramiz Alia nga gjykimi?

Sepse Ramiz Alia gjykohej si një njeri që kishte dhënë kontribut për demokracinë në Shqipëri. Dhe ky mendim nuk ishte vetëm i PS-së, por edhe i partive të tjera. Dhe në të vërtetë Ramiz Alia kishte rol në shmangien e gjakderdhjes. Pra, kontributi i tij është pikërisht në këtë pikë dhe, nga ana tjetër, Ramiz Alia nuk ishte natyrë diktatori. Ramiz Alia ishte një njeri që kishte në dorë të merrte vendime dhe për këtë ai konsultohej ndoshta edhe me të huaj, por unë nuk e di. Thuhet se Alia ka pasur kontakte me faktorin e jashtëm dhe ka marrë sugjerime se si të vepronte. Burimet dhe mundësitë e Ramiz Alisë se ç'duhej bërë ishin shumë herë më të mëdha sesa tonat; po ashtu edhe vendimet që merrte ai ishin shumë herë më të rëndësishme sesa tonat. Ai ishte në krye të piramidës dhe merrte vendime.

Në seancën e fshehtë, cili ishte roli i Ramiz Alisë ndaj gjyqit që po u bëhej byroistëve?

Me sa di unë ai qëndronte në lozhë. Në pozita krejt marksiste një grup njerëzish kërkonin llogari nga një grup tjetër njerëzish, për atë çfarë s'kishin bërë, për të mbajtur në këmbë PPSH-në. Bëhej fjalë për kohën, kur kishin dalë partitë e tjera dhe ishte shpallur pluralizmi. Për mendimin tim, nuk kishte më kuptim të flitej për rol udhëheqës të partisë.

Cila ishte vlera e këtij gjyqi, nëse koha e debatit për rolin udhëheqës të PPSH-së, kishte marrë fund?

Po të bëhej një kongres i PPSH-së, që të zgjidhte një udhëheqje të re kishte vlerë, por gjyqi në këto kushte ishte i kotë. Ne nuk kishim të drejtë të merreshim me anëtarët e Byrosë. Ramizi ishte në një lozhë dhe, me sa di unë, edhe ai mendonte siç mendonin edhe të tjerë, se ata duheshin gjykuar, pra anëtarët e Byrosë Politike duheshin gjykuar, sepse i kishin bërë dëm partisë. Në të vërtetë, e gjithë logjika e atij kongresi fliste për tjetër gjë, nga sa serviret nga disa protagonistë. Ajo pjesë që po i bënte gjyqin Byrosë Politike po kërkonte që ata të shpreheshin dhe të jepnin shpjegime përse nuk mundën të tregoheshin marksistë të vërtetë dhe të ruanin partinë edhe Shqipërinë nga kaosi, që e kishte përfshirë.

Nëse po bëhej kongresi i një partie të re, siç thoni ju, dhe nëse nuk kishim të bënim me partinë në pushtet, atëherë me ç' të drejtë ky kongres, po u bënte gjyqin anëtarëve të Byrosë Politike? Pse duhet të ishin ata që po krijonin PS-në, pikërisht në atë sallë ku gjendeshin anëtarët e Byrosë Politike, kur mund të ishin në një sallë tjetër, meqë ju dëshironit të krijonit një parti, krejt tjetër nga PPSH-ja?

Kongresi X, i qershorit '91, do të ishte një kongres që do të mbyllte PPSH-në. Për një grup të madh njerëzish ishte e qartë se nuk do të vazhdohej më me një Parti Pune. Kishte kundërshtime të mëdha nga anëtarësia, por edhe nga vetë Ramiz Alia. Ai nuk donte të kthehej emri nga PPSH në PS, pasi shprehej se emri PPSH është shumë i bukur dhe s'kishte pse të bëhej PS. Duhej bërë një kongres që të mbyllej PPSH dhe ishte kongresi i radhës. Në këtë mënyrë do të vinin domosdoshmërisht të gjithë anëtarët e KQ të Partisë. Në pjesën e parë, u diskutua për ndryshimet dhe shumë pak u fol për kalimin në një parti të re dhe mendohej që të vazhdohej, të dënoheshin këta byroistët, duke i quajtur burokratë e të paaftë dhe të viheshin ca të tjerë.

Deri në ditën e tretë të kongresit situata vazhdonte në këtë mënyrë. Të gjitha ato fjalë që u thanë, akuza e kam fjalën, nuk kishin të bënin aspak me thelbin e çështjes, Domethënë. nuk kishin të bënin me akuza ndaj byroistëve si përgjegjës për zgjatjen e regjimit monist, por akuzat shkonin vetëm për mosmenaxhim të mirë të situatës, për moszbatim me rigorozitet të vijës së marksizmit dhe në këtë mënyrë, sipas pretendimeve, ata kishin sjellë një situatë kolapsi në Shqipëri. Deri këtu po kërkohej llogari. Brenda një platforme komuniste dhe me një mendësi komuniste. Ishte ironi e madhe. Ata kritikonin pa pushim, pse nuk zbatuat mirë vijën e partisë për të vazhduar regjimi, siç vazhdon në Kinë, dhe suleshin duke akuzuar burokrat e tradhtar, ndërsa në të vërtetë përmbysja e madhe kishte ndodhur. Neve, e kam fjalën për anëtarët e Byrosë Politike dhe ne, anëtarët e KQ, duhet të na kërkohej qartë, pse e vonuam kaq shumë pluralizmin, por jo pse nuk zbatuam mirë vijën e partisë.

Ç'ju ka mbetur në mendje nga seanca e fshehtë?

Ishte një seancë shumë e tensionuar. Njerëzit vetëm bërtisnin që nga salla dhe nuk kuptohej se kush fliste dhe çfarë thoshte. Ishte një kaos i vërtetë. Ata që bërtisnin, i përkisnin asaj pjese që kërkonte llogari pse u dorëzua pushteti dhe pse anëtarët e Byrosë Politike nuk qenë të aftë të bëhen të pëlqyeshëm për popullin, por edhe për ndërkombëtarët, në mënyrë që të mbanin pushtetin.

Çfarë efekti solli në sallë fjala e Dritëro Agollit?

Solli një reagim shumë të fortë.

Dritëroi foli për Enverin, e sulmoi shumë ashpër figurën e Enverit dhe kjo ndodhte për herë të parë. Vuri në dukje një sërë gabimesh. Ishte hartuar një rezolutë nga Fatri Sinani, ku kishte shumë kritika për ish-byroistët dhe përqendroheshin në faktin se ata nuk kishin mundur të bënin një socializëm të mirë dhe asgjë më shumë. Kur e kam parë atë rezolucion jam skandalizuar dhe mora një copë letër dhe kam nisur të shkruaj. Hartova shtatë rreshta dhe ia kalova Fatos Nanos, i cili ishte pas meje. Në ato rreshta shkruhej se në kongresin e saj të fundit PPSH-ja pushon së ekzistuari dhe i mbetet historisë për t'u studiuar. Kush të dojë, të qëndrojë me të, kush të dojë të shkojë në Partinë Komuniste. Atë dokument e firmosën disa njerëz në sallë.

Nexhmija ka reaguar në atë kohë dhe më tha: "çfarë e kishe atë letër me ato propozime?". Në atë kohë qeveria "Nano" kishte rënë dhe ishte krijuar qeveria e Ylli Bufit. PD-ja ishte në ofensivë të plotë bashkë me PR, pra Shqipëria kishte ndryshuar në thelb, ndërsa PPSH-ja kishte mbetur mbrapa, bashkë me drejtuesit e saj. Diskutimi i Dritëroit, por edhe i Mikom Zeqos, kishte në thelb dënimin e figurës së Enver Hoxhës. Flitej për gabimet në luftën e klasave, në vrasjet dhe dënimet etj. E gjithë salla u ngrit në këmbë me britma. E kundërshtuan. Dritëroi ka dalë jashtë nga salla në korridor dhe e kam gjetur aty. Ishte prekur nga reagimet e ashpra. U ngrit një komision përfaqësues i kongresit, i cili do të kryente procedurat e zgjedhjes. Në sallë u lexuan emrat. Ishim në sallën 80. Dëgjova emrat. Nuk ishte emri i Dritëroit. Ata nuk pranonin të zgjidhej Agolli, sepse kishte sharë Enverin. U ngrita dhe u thashë, që është një figurë e mirë për PS-në, është intelektual dhe s'mund të lihet jashtë radhëve. Me pak debate ai u zgjodh në Komitetin e Përgjithshëm Drejtues, madje edhe në Kryesi.

Nga sa dukej, dhe dukej qartë, ideja ishte që të mbetej PPSH, por të bëheshin ca rregullime. Në moment dukej se gjërat ishin përmbysur. Delegatët që vinin nga e gjithë Shqipëria po kuptonin se gjërat ishin ndryshe dhe PPSH-ja ishte përmbysur. Filluan të afrohen te ne, tek PS-ja, që po krijohej në atë kongres.

Keni qenë ju kandidaturë për kryetar i PS-së?

Jo, në asnjë rast. Atje është bërë kështu: pas dokumentit që hartuam, që ju thashë pak më lart, u vendos të bëheshin të gjitha lëvizjet në program e statut etj. U zgjodh Komiteti i Përgjithshëm Drejtues dhe më pas duhej zgjedhur kryetari i partisë. Pas kësaj, ka vajtur Xhelil Gjoni, ka biseduar me Ramiz Alinë dhe thotë që shoku Ramiz Alia tha, që Fatos Nano të jetë kryetar i partisë. Fatosi kundërshtoi në mënyrë të prerë, se nuk pranonte të ishte kryetar partie. Fatosi donte vetëm të bëhej ministër në qeverinë "Bufi".

Më pas e thirri Ramiz Alia. Pas një ore u kthye. Thotë, që meqenëse u vendos kështu, unë po e pranoj postin e kryetarit, por me këto kushte: të kem nënkryetar partie Spiro Deden, Servet Pëllumbin dhe Ismail Lleshin. Kongresi e miratoi. Fatos Nano ka qenë propozim i Ramiz Alisë. Një vit më vonë u mblodh Kongresi i Parë i PS-së, pasi ishin bërë reformime të shumta. Isha në atë kongres. Unë jam larguar nga PS-ja, nuk më zgjodhi kongresi. Unë vetë kisha bërë kërkesë, që të mos isha në krye të partisë. Vendosa të largohesha, për t'u lënë radhën të rinjve.

Ju ishit i sigurt se kishit lënë të rinj kur ikët nga partia?

Unë ika nga PS-ja jo për arsye parimore, por është normale, të ikësh nga një vend, se nuk shkon me të tjerët dhe kështu ishte. Thjesht unë vendosa të iki dhe t'u lë radhën të rinjve. Unë mbeta pa punë asokohe, madje s'kisha të drejtë të hyja as nëpër zyra, as te "Zëri i Popullit". Më përzunë edhe nga ZP-ja, arsyet nuk i di. Unë e kisha mik Servetin, se kishim punuar bashkë. Por në një prej mbledhjeve të Kryesisë gjatë vitit që unë isha në PS, sepse isha shumë aktiv, u prek Serveti, se po diskutonim diçka për statutin. Kishin marrë një statut dhe e lexova. Ky statut u thashë atyre është i bukur, por nuk shkon për kushtet tona, është për vende demokratike dhe jo për Shqipërinë, ku njerëzit i kemi pa bukë dhe të çorientuar. Unë thashë se kjo është një gjë tërësisht akademike. Dhe Serveti mu mërzit.

Pas Kongresit I të PS-së, çfarë kishte mbetur në PS nga PPSH-ja?

Në mendësi?

Në gjithçka?

Kishte mbetur shumëçka. Dhe jo vetëm në PS, por edhe në parti të tjera. Mendësia është e njëjtë ende. Sidomos praktika në organizim. Ne akoma s'jemi çliruar nga partitizmi. Partitë duhet të jenë më fleksibël në këtë shoqëri. Në PS kishte mbetur pjesa më e madhe e anëtarëve të PPSH-së. Ata anëtarë ishin mësuar me mendësinë e PPSH-së dhe kishin reagime të shumta në fillim: pse s'po mblidhet organizata, pse nuk veprohet siç duhet etj. Ata kërkonin organizta si ato që udhëhiqnin jetën e vendit dikur.

Fatosi ishte liberal dhe i dëgjonte njerëzit. Por më shumë sesa një stof liberali ai kalonte deri në shthurje, në lëshim të ekzagjeruar të gjërave. Ai ishte vizionar në politikë dhe është një ndër figurat më vizionare të Shqipërisë, por Nano e ekzagjeroi, sidomos ajo KPD-ja e famshme, ishte tipike e praktikave të PPSH-së. Pra ishte një mendësi komuniste, përdorim i partisë me metodat e vjetra. Në këtë anë, unë vlerësoj shumë më tepër Edi Ramën.

A u nda PS-ja nga e shkuara e vet komuniste?

Në mënyrë totale? Kurrsesi. Kishte shumë nga ata, që pavarësisht se e quanin veten socialistë, ishin ende komunistë dhe ishin në struktura të larta të partisë. Po ata janë edhe tani dhe do të jenë akoma, deri sa të jemi ne gjallë. Sepse edhe te Sali Berisha ka mendësi të tilla komuniste.

Ç'ndikim kishte PPSH-ja te partitë e tjera, edhe te PD-ja?

Ka lënë mentalitetin tërësisht dhe është edhe sot. Është e mbartur nga PPSH-ja dhe është e vështirë të shmanget.

(Nga libri "Trashëgimtarët" i Luljeta Prognit)