Para disa muajve publicistja dhe intelektualja e njohur Brunilda Ternova për të
njoftuar lexuesin italian me vepra shqiptare, pat përkthyer në italishte një
artikull të zotit Fahri Xharraj, ku thuhej se Einsteini kishte shpëtuar jetën
me një pasaportë shqiptare. Qesh skeptik dhe kjo ishte arsyeja pse bëra disa
kërkime. Gjeta një artikull tek gazeta e madhe gjermane "Die Welt". Një
artikull nga Stefanie Bolzen të publikuar më 27.01.2011. Intelektuali i shquar
dhe publicisti, zoti Fahri Xharra si dhe Zonja Brunilda Ternova kishin të
drejtë, ja arsyet:
Titulli i origjinalit është: "BESA SHPËTOI HEBRENJTË NGA VDEKJA E SIGURT" me dy
nëntituj: "Gjatë pushtimit gjerman myslimanët shqiptarë fshehën gati 2000
hebrenj, kodi i nderit i detyronte ata të ndërmerrnin një hap të tillë" dhe
"Shqiptarët nuk i dorëzuan hebrenj as ndihmës- xhelatëve të Musolinit, e as
nazistëve dhe kështu rrezikuan jetën e tyre".
Në artikull bëhet fjalë për dramën e hebrenjve dhe rrëfen një plakë gati 89
vjeçare me emrin Scarlett Epstein (atëherë quhej Trude Grünëald), e cila
falënderon policët shqiptarë për shpëtimin e jetës. Ajo ishte e re kur u desh
të arratiset. Trude nuk kishte imagjinuar se një ditë, gjatë ikjes, do të
përfundonte në Shqipëri dhe pikërisht atje, do të mbijetonte. Autorja thotë se
në Shqipëri qenë fshehur gati 2000 hebrenj tek familjet shqiptare myslimane dhe
gati të gjithë i shpëtuan gjahut nazist.
"Besa" quhet fjala për këtë shpëtim, sepse "Besa" është pjesë e kodit të
stërlashtë të nderit tek shqiptarët. Kur dikush dikujt i ofron ndihmë dhe e
merr në shtëpinë e vet, ai duhet edhe ta mbajë premtimin për mbrojtje: "
Shtëpia e shqiptarit është e Zotit dhe e mikut", vazhdon autorja.
Tre ditë para se të niste drama e tyre, Hitleri kishte shpallur bashkimin e
Austrisë me Gjermaninë dhe ishte kthyer në atdheun e vet për të njoftuar vendin
se i ishte bashkangjitur Rajhut Gjerman. Edhe Trude kishte dalë jashtë dhe
kishte parë atë masë të njerëzve, që ishin grumbulluar për ta përshëndetur
Hitlerin dhe kujton një masë njerëzish si të hipnotizuar, duke brohoritur,
madje nga frika kishte brohoritur edhe ajo. Trude kishte pritur tre muaj derisa
kishte marrë një vizë. Dy vëllezërit e saj kishin ikur në Itali, pastaj në
Angli...
"Shteti jugosllav ishte shumë antisemit", thotë ajo. "Në pasaportat tona
shkruante një"J" (Jude) e madhe dhe kështu dukej se fati jonë ishte vulosur!"
Shteti jugosllav kishte dashur t"˜ i kthejë përsëri në Vjenë dhe Trude ishte
dashur të shkojë prej konsullate në konsullat, ndërkohë i burgoset i ati, nëna
ishte rrezikuar nga vetëvrasja, mirëpo, askush nuk i kishte lëshuar një vizë,
as anglezët, e as amerikanët. Në fund dikush i kishte dhënë një këshillë:
Shqipëria! Një vend për të cilin Turde nuk kishte dëgjuar kurrë më parë. Ndihma
shqiptare ndaj hebrenjve deri vonë kishte ngelur e panjohur, sot gjenden emrat
e 65 shqiptarëve në "Yad Vashem" si "Të drejtët e Popujve" apo "Të mirët e
Popujve." Autorja e shkrimit bën të ditur se Shqipëria kishte lëshuar 400
pasaporta për hebrenjtë.
"E vërteta është se Albert Ajnshtajn në vitin 1935 iku në SHBA me një pasaportë
shqiptare, që e kishte marrë pas një qëndrimi të shkurtër në Shqipëri. E
vërtetë është gjithashtu se Shqipëria nuk ka bashkëpunuar me nazistët italian
apo gjerman."
Trude kishte mbërrur në Durrësi nga Spliti i Kroacisë. Në Durrës qenë strehuar
45 hebrenj pranë stacionit të policisë. Zonja Epstein tregon se ata
frikësoheshin se do ti dorëzonin te gjermanët, mirëpo policët shqiptarë, i
fshehën ata në brendi të qytetit në një bodrum dhe mbijetuan të gjithë...
Zonja Borici, një shqiptare nga veriperëndimi i Shqipërisë i tregon fotografit
amerikan Norman H. Gersham, se kur ajo ishte 17 vjeçare, i ati i saj kishte
sjellë njerëz të huaj në shtëpi dhe u kishte thënë se ishin të afërm dhe u
kishte siguruar pasaporta të rrejshme me emra shqiptar mysliman dhe kishte
kërkuar të mos i tregohej askujt. Rreziku ishte i madh, nazistët kishin
tërhequr vërejtjen popullit se kush fsheh ndonjë hebre, do të vritej menjëherë.
Tash e 70 vite jeton Epstein në Angli, ka ndryshuar emrin dhe marrë mbiemrin e
burrit. Ajo është profesoreshë e sociologjisë në universitet dhe pioniere e
Antropologjisë së Zhvillimit. Zonja Epstein mendon se ka shumë histori të pa
treguara, që flasin për solidaritetin në mes krishterëve, hebrenjve dhe
myslimanëve, thuhet në mes të tjerash në artikullin e gazetës "Die Ëelt",
shkruar nga Stefanie Bolzen.
PS: Ne nuk patëm aq filozofë sa gjermanët dhe italianët, ne nuk patëm aq poetë
sa këta dy popuj, ne nuk patëm aq shkrimtarë sa gjermanët e italianët, ne nuk
patëm aq inxhinierë sa këta dy popuj, por në një çast vendimtar të njerëzimit,
besa na mundësoi një epërsi morale jo vetëm ndaj kombit të Dantes dhe Goethes,
por epërsi morale mbi të gjitha kombet e Europës.