Pamje nga Nokshiqi i historise 2013
1.
Kolashini, trevë etnike arbnore heroike e tragjike, në kryevend të lumit
Moraça, njifet në histori për luftën 7-vjeçare (1852-1858) kundër Principatës
të Malit të Zi me hypjen në fron1 të princit Danilo I, kulmon me dy prej tyne:
Betejën e Ostrogut (1853) dhe Betejën e Grahovës (1858), që patën jehonë të
madhe ndërkombëtare. Pas tyre qëndronte Rusia dhe Franca, të cilat prej një
shekulli i jepnin bekim e mbështetje të gjithanshme për fuqizim e rritje
territoriale të kësaj principate të vogël prej 3 mijë km2, që e kishte dyfishue
sipërfaqen e saj politiko-administrative me pushtime e aneksime të tokave
etnike shqiptare, me asimilim të dhunshëm të shqiptarëve.
Në këto luftëra kanë marrë pjesë aktive edhe shqiptarët e Plavë-Gucisë, të
Malësisë së Gjakovës, të malësive të Veriut, që ndonjana prej tyne njifet
ndryshe në traditën popullore si "Lufta e Moraçës", që ishin përballje të
përgjakshme aq të forta saqë luftëtarët e brezat pasardhës e "matnin" trimërinë
në oda e kuvende malësore me vdekjet heroike, me plagët e marra në trup apo
krenat e preme në betejë. Kjo ishte si një lloj "biografie" e kohës, sadoqë
tevona e eklipsoi edhe "Beteja e Nokshiqit" (1879-1880).
Në këtë luftë kanë marrë pjesë edhe Mekulët e Nokshiqit (Nokshajve), burrat e
dy kullave të tyne: e Ibër Metës djali i tij Smajli me dy-tre nipat e tij dhe
e Ramë Sukos Rama me djalin e tij të madh, me Hysenin (Hysi), të cilët
shkonin e luftonin bashkarisht, të tufalakuem në beteja, duke ia mbrojt krahët
njani-tjetrit nga sulmet e malazezëve të Çetinës.
Pas katër ditëve luftë të rreptë (28 prill 1 maj 1858) Princi Danilo I me
prijës ushtarak të vllain, Mirkon, me mbi 7 mijë forca ushtarake, e ngritën
flamurin e fitores kundër Portës së Lartë me 7-13 mijë forca ushtarake, shumica
e tyre shqiptarë të fiseve Kelmend, Gash, Krasniqe, Hot, etj. nga brigjet e
liqenit të Shkodrës e deri në minierat e Mitrovicës, nga tre bajrakët e
Plavë-Gucisë dhe vise të Mirditës, etj. Dy perandoritë e mëdha të kohës
pro-sllave, Rusia e Franca, e kushtëzuan Perandorinë Otomane që të formatonin
një komision për caktimin e kufinjëve të Malit të Zi me Portën e Lartë, i cili
ia nisi aktivitetit të tij në nëntor 1858, duke e aneksuar edhe trevën e
Kolashinit në principatën malezeze. Mali i Zi, pas luftërave pushtuese, e çoi
sipërfaqen e saj territoriale në 4.700 km2 duke iu marrë padrejtësisht tokat
etnike shqiptarëve të Kuçit, Piperit, Vasojeviçit, Palabardhit, Shipshanikut,
etj.
Në këtë trevë historike shqiptare, që sot mban administravisht emnin komuna e
Koshalinit e cilësohet si qënder jo-zyrtare e rajonit të Moraçës, ka pasë jetue
një familje e shquar e gishtit dhe e dijes shqiptare: ajo e Mulla Shiqerit, që
ia kishte mbrri prej kohësh me e fitue shpirtërisht titullin "Hoxha i
Kolashinit". Ishin aq punë përkryer saqë edhe vendlindja e tyne Kolashini ua
dha emnin e vet për fisnikëri, ashtu sikurse edhe Mulla Smajl Adem Mekulit i
kanë pasë thirrë "Hoxha i Nokshiqit".
Këto dy familje kombëtare shqiptare: Nokshiqët e Kolashinët, i nyjelidhën
ndërveti në shekuj luftrat për liri e pavarësi dhe fisnikëria e tyne në sofra e
beteja. Ato ndanin një copë buke bujare bashkë dhe e merrnin rrezikun e luftës
në sy bashkarisht, siç banin Hysen Halili i Kolashinit dhe Brahim Bajram Hysi i
Nokshiqëve, dy kaçakët e prushtë të lirisë shqiptare kundër sllavëve shoven
gjakatarë.
2.
Një nga shpjegimet etimologjike të emnit Kolashin thelluton se kjo trevë ishtë
"kala" në luftërat qëndrestare në krye të Moraçës gjeo-strategjike, kah
rrugëtoi edhe fisi i lashtë e i ri i Kelmendit,2siç saktëson Pjetër Bogdani më
1865, ku merr udhë Cemi i Bashkuar i Vuklit dhe i Nikçit të Kelmendit të
Alpeve, ku rrenjëzon me gene e prag jete edhe Nokshiqi i historisë.
Një kala shqiptare e pathyeshme ishte edhe kulla epike e Mulla Sheqeri i
Kolashinit (jo vetëm hoxhë, por edhe mësues fetar), i ati i të cilit, Hoxhë
Halili, kishte fitue edhe titullin "Haxhi": përndryshe" thirrej "Haxhi Halili i
Kolashinit", biles thuhet sikur e kishin vlerësue edhe titullin fetar "Myderriz",
që ka domethanie si "profesor i dijenive".
Kjo kullë e dijes genetike e shkollore ishte edhe pushkës së nderit, që në këto
dy hulli të breznive të veta ia lanë emnin e vet kohës, i dhanë 41 mashkuj të
fortë3 për lirinë e pavarësinë e kombit, për mos me iu nënshtrue vendimeve të
padrejta të Kongresit të Berlinit -1878 e të Konferencës së Ambasadorëve të
Londrës -1913, për mos me ua lëshue trollin e jetës e të gjakut të vet
malazezëve shoven. Kjo kullë mban në legjendarizimin e saj edhe një rekord gjakderdhjeje
me sllavët: në tre vjet iu vranë 21 mashkuj qëndresarë të kulmeve të saj.
Vllaznit e Mulla Sheqeri i Kolashinit, veçmas flakadonte Hyseni, po edhe Zeqiri
e Qazimi flakronin, se që të katër unitarisht luftonin me fjalë e plumba në
lugina e malë të Kolashinit e rrethinave deri në Plavë-Guci, e kur iu
rrezikohej jeta e kaçakut atyne anëve kapërcenin në bjeshkë e fise të Malësisë
së Gjakovës e të Kosovës dardane. Hysen Halil Kolashini e Brahim Hyseni (Hysi)
Nokshiqi shpeshherë ranë në prita, u shqiponjën nëpër plumba, vranë trminisht
shkije malazeze e serbe. Këta dy kreshnikë shqiptarë kelmendas e vasojeviç u
banë të rrezikshëm për principatat apo mbretnitë e Malit të Zi e të Serbisë.
Dy krajlitë ballkanase, malazezë e serbë, banin luftë shovene të pandalshme e
të përgjakshme politike, raciste, fetare, etj. ndaj kullës së kolashinëve që
nuk përthyheshin, nuk shmangeshin dhe nuk tërhiqeshin në të drejtën e tyne të
mbrojtjes kombëtare, fetare, fisnore, qytetare. Sikur të mos mjaftonin
politikanët e sigurimsat sllavë me plumba në gjokset e tyre e gurët e kullës,
nuk iu ndahej as kisha ortodokse sllave si ajo e Manastirit të Moraçës , etj.
për faktin e prejkohshëm se ishin "derë hoxhe" me tituj fetar të lartë.
Një ditë fundvere të vitit 1920, hala pa u djergë bjeshktarët, Mulla Sheqeri i
Kolashinit, bashkë me vllazën e me çka mujtën me marrë me veti, u nistuen për
në Shkodër, tue e lanë xhaminë të mbyllun prej asaj dite e sot, tue u kthye në
gurnajë të groptë, dhe gurët e kullës po thermoheshin nga dhimbja e ikjes e
malli i pritjes për shqiptarët e saj dijetarë e luftëtarë. Shkijeve shovene
gjakatare kriminale iu ikën nga sytë, po shenjestra e hija e tyne i ndiqte nga
pas, sepse shkuarja e kolashinëve në Shkodër u pritë nga shqiptarët muslimanë e
katolikë si një ngjarje e veçantë, si një festë me ngjyra lokale kombëtare.
Mulla Sheqeri i Kolashinit, përndryshe me i hup sadopak gjurmët e përndjekjeve
sllave e përdorte në Shkodër edhe një emën të dytë "Shyqyri", po vendasit
mikpritës nuk ua hoqën mbiemnin krahinor, po ua vnuen edhe si emën:
"Kolashinët". I veçantë ishte takimi i tij me "Homerin Shqiptar" Gjergj Fishta,
ku diskutuan edhe për Ernesto Cozzi-n, Delegat Apostolik për Shqipërinë i
emnuem nga Papa Benedikti XV, më 12 dhjetor 1920, mbi një muaj para se Shqipëria
të njihej nga Lidhja e Kombeve në Gjenevë si shtet i pavarur e sovran.
Kolashinëve iu vjen fjala në vesh se sllavët po përgaditnin një atentat vrastar
ndaj tyne, prandaj kah vjeshta e vitit 1921 e morën rrezikun në sy e rrugën në
kambë drejt Shoshanit të Malësisë së Gjakovës, vendlindjes së Haxhi images/articles/2013_05/33709/images/articles/2013_05/33709/Zekë
Byberit. Në verën e vitit 1922 largohen përkohësisht për disa muaj në Morinë të
Gjakovës. Po rikthehen në vigjilje të vitit 1923 në Shoshan e pa vonue në kohë
shkojnë në Dragobi si Imam i xhamisë së këtij fshati historik, turistik e
kulturor, ku "bajraktari i Shtatë Grykave", Kadri Zmajli probatimi i
albanologut të shquar, Baron Nopça - merret për krijimin e kushteve të tyre të
jetesës, të ushtrimit të detyrës, etj. Kolashinët qëndruan në Dragobi në rreth
dy dekada edhe si familje çipçi (punim i tokës e ndamja e fitesës përgjysmë) në
kullën mikpritëse të atdhetarit Rexhë Syla. Ky fshat me lidhje krushqie të
forta e të shumta me Plavë-Gucinë iu mundësonte kolashinëve atdhetarë të
mësonin sa ma shumë për vendlindjen e tyne me rrethina, të shkëmbenin ndërveti
dituni e pasuni, etj.
Tashti, për me i fshi sadopak gjurmët dhe me iu ruejt çdo informate nga
sllavët, e kthejnë mbiemnin e vet në "Prela", përndryshe: Imam Shyqyri Prela,
të cilët largohen në vitin 1941 nga Dragobia breg lumit të Valbonës e bien në
Kolgecaj, me ndeje tek shtëpia e Ramë Arifit të Kolgecajt, i vllaznisë Gjyriqi
i Plavës. Në vitin 1949 një pjesë e kësaj familjeje kolashinase u venduen në
Muzhnicë Katund i Paqes në breg të Valbonës e karshi Cerrnicës; një pjesë
qëndroi në qytetin alpin të Tropojës, si Bajram Hoxha (Prela); një pjesë
udhanisi në Tiranë, etj. si Ragip Hoxha me fëmijët e tij.
Këta kolashinët e Moraçës antike e ndritën veten edhe në Shqipërinë Londineze
në kohërat moderne: Një prej tyre, Ragip Hoxha ka qënë komisar batalioni në
Brig. XXV-S, me detyra nivelore në Tropojë e në Korçë, amabasador i Shqipërisë
në Vjenë dhe konsull i saj në Stamboll, ndërsa djali i tij, Vladimir Prela,
dhandrri i shkenctarit elbasanas Dhimitër Shuteriqi, ishte ambasador i
Shqipërisë në Shkup, një nga këshilltarët e delegacionit të Kosovës në
Konferencën e Rambujesë (1999), publicist, etj. Nga fëmijët e Bajram Hoxhës
veçojmë dy prej tyne: Vjollcën, këngtare edhe në veprimtari ndërkombëtare,
bashkëshorte e kompozitorit epik e lirik Kolë Susaj, si dhe Petrit Hoxhën,
këngtarin e Alpeve e të Atlantikut, basketbollistin e ekipit kampion kombëtar
"Valbona", etj.
3.
Hysen Halil Hoxha i Kolashinit po i priste ditët e fundit të jetës së vet në
"Katundin e Paqes", në këtë vendbanim me tokë e mal, ujë e bukë, me lumë e
prroje. Aty banonin edhe familje nga Shoshani, si Markolajt (Byberaj) dhe
Çelkolajt (Dega), Elezajt e Margegajve.
Ia dinte vetes se ditët i kishte të pakta, prandaj deshti me e pa me sy e me
folë në gjallje të vet me Brahim Bajram Hysin e Nokshajve (Nokshiq), bestarin e
vet edhe përtej vdekjes. I ndali hapat e (ç)malljes tek vorri i tij tek Ura e
Llugajve. Ata folën bashkë me
zemër e me lotë, me shpirt e me dritë. Gjithçka thanë e askush nuk i dëgjoi. As
lumi nuk ia mori lotët dhe as vorri i bestarit të vet nuk ia lodhi frymën e
shpirtit. Asnjani nuk iu tremb vdekjes, po diçka ma e randë i kishte kaplue, e
kjo ishte ma e madhe se rrasa e vorrit, se Kolshinin e Plavë-Gucinë ua kishte
pushtue e aneksue shteti vrastar e grabitqar i Malit të Zi. Prej kësaj dite
kanë thanë se nuk e morën kambët e veta me të mirë rrugavije ndër të afërm e
miqtë shumtë në Malësi të Gjakovës, e cila iu ba kolashinëve dijes, pushkës e
këngës si të ishte vendlindja e vet.
Shpirti i Hysen Halil Hoxhës (Prela) i fjalaçon ftesë mirëseardhjeje djalit të
Bali Bajram Hysit të Nokshiqëve të Malësisë së Gjakovës, atij ma të riut,
Shabanit, për me e takue në shtëpinë e tij. Shaban Nokshiqit iu duk tepër e
shkurtë rruga për me shkue tek kumbara i mirë e miku i madh i derës së tyne
fisnike të Bali Bajram Nokshiqit, tek miku i besës së Brahim Bajram Nokshiqit.
Djalë i mirë i derës së mirë: sot në shtëpinë time, në breg të Valbonës, në
tokën e
Malësisë së Gjakovës, jam ka ta la një amanet të vetëm e të fundit. Kur të vdes
më varrosni përkrah vorrit të mixhës tand, Brahim Bajram Hysit. Ju, të Bali
Bajram Hysit, e dini fort mirë se unë dhe Brahimi ia kena kalue mirë bashkë, si
dy vllazën. Kena ruejt një fytyrë, kena ba për këtë kombë, kena pasë një besë
te sytë e shpirtit e flaka e pushkës, kena marrë hak kundër malazezëve e
serbëve që na vranë e na prenë si kriminelë gjakatarë...
Teksa fliste ky burrë bestar u prek së tepërmi Shaban Balia i Nokshiqëve, pasi
e dinte se sa shumë e kishin dashtë për së gjalli njani-tjetrin këta dy burra:
Hysen Halil Hoxha i Kolashinit dhe Brahim Bajram Hysi i Nokshiqit të
Plavë-Gucisë.
Baca Hysen, due me të thanë se nuk muj' me ta krye këtë amanet. Nuk e di sa jam
ka e mati fjalën teme po më duhet me ta thanë prej vetes teme: Bash në këtë
vend, në Katund të Paqes, i kie vorret e vllaznëve tu, të Mulla Sheqerit të
Kolashinit e të Qazim Halil Hoxhës. Aty duhet me të pushue trupi edhe ty i
tha djali nokshiqas.
Gjithçka ra në heshtje. As oshtima e Valbonës nuk ndihej. As një zog nuk po
këndonte. Dukej sikur as ne, nën kulme të shtëpisë, në atë dhomë të burrave,
nuk po merrnim frymë.
Në koftë se e kie nda mendjen përfundimisht për çka je ka ma thue mue, -
ndërhyn
prapë me urti djali i ri nokshiqas atëherë ja ku i kie gruan e djalin që janë
ka e ndiejnë amanetin tand. Të shkojnë e t'iu tregojnë djemëve të Ragip Hoxhës,
Bajram Hoxhës në Kolgecaj, djemvë të Mulla Shiqerit në Rrogam. Unë i hjek lekët
e rrugës. Po na ranë ata tetanë dakord, atëherë e kryejmë amanetin tand.
Pas një jave Hysen Hoxha i Kolashinit ndrroi jetë në votrën e vet. Fjala e
mortit i erdhi me tel në zyrën e kryetarit të kooperativës së Llugajt, aty kah
mesdita, rreth orës 12.00 dhe në orën 16.00 ishte lanë varrimi.
Koha ishte e paktë. Amaneti i madh.
Fill e për pe ia kallxova amanetin Emri Dervishit, kryetarit tonë. Ai e ndjeu
peshën e atij amaneti. Nuk i zgati fjalnimet veç ta thirri në zyrë shoferin,
Brahim Shaban Sadikun e Mejdanit e ta porositi sojnisht: "Je në dispozicion të
Shaban Nokshiqit derisa të kryhen të gjitha ceremonitë e varrimit".
Me makinë shkuan drejt e në Rrogam, në këtë qytezë të vogël të minatorëve, të
fermerëve, etj. Aty ishin bashkë të gjithë djemtë e Mulla Sheqerit të
Kolashinit. Ua shëndoshi kryet e mbasandejna i dveti për amanetin e mixhës së
tyre, Hysenit, po ata nuk kishin ndonjë dijeni prej askujt. Atëherë Shabani si
misionar i amanetit e ftilloi edhe një herë tjetër rrjedhën e bisedës. Dihej se
koha ishte e pamjaftë për me e plotënue familjarët e Hysenit dakordësimin me të
afërmit e vet, po askush nuk ia mendon e don njeriut të vet ditëvdekjen.
Fjalët u peshuan në kuvendim farefisnor e shoqëror, Amaneti zuni vend e mori
krahë.
Ajo çka i deshti shpirti në fund të jetës po i plotënohej pas vdekjes: pranë
vorrit të mixhës tonë, Brahim Bajram Hysenit tek Ura e Llugajt do të ishte edhe
vorri i Hysen Halil Hoxhës. Besa e tyne edhe përtej vdekjes. Përjetësisht
bashkë.
Djemtë e nipa të Bali Bajram Hysenit të Nokshiqit iu nisi përgjegjësia e madhe
e amanetit në pak orë kryerje të tij. As katër orë tamam. Shaban Balia i doli
ballas këtij misioni hyjnor, si krye heret, si në këtë ditë varrimi ceremonial.
E nisi Adem bajramin me karroceri me marrë pllakat dhe dërrasat për arkivolin e
me i çue në Llugaj. Me Bajram Shabanin ra në Llugaj tek Bajram Gjyriqi me ia
lanë porosinë symësy për me shkue me djemtë e tij për me i marrë masat e
vorrit, me e përgaditë vorrin ma së mirit e fortshpejtë, brenda orës 16.00 të
mbasdites. Ky Bajrami tregoi gadishmëri burrnore. Prapë Shaban Balia rikthehet në
Rrogam (Rrëzëmal) për me u pikapjek dorëmëdorë me Hysen Shabanin, guzhinierin e
qytezës, për me e përgadit "qilimen" për Hysen Hoxhën. Gatishmëria e tij ishte
për me u faleminderue dhe na i kreu të gjitha çka duhet e si duhet në një kohë
të shkurtër, me cilësi të mirë, me bollek, me korrektesë, kundrejt shpërblimit.
Pjesmarrja e tij misionare në këtë amanet ka pas mirënjohje nga Nokshiqët e
Llugajve. Punëtorët e minerës e kushdo tjetër i lanë vend e kohë "qilimes" për
Hysen Halil Hoxhën e Kolashinit. Asaj nate Shaban Balia ndejti në Rrogam dhe të
nesërmen vet i gjashti shkoi bashkë me shoferin Brahim Shabani në malin e
Dobrejt, e mbushin makinën me dru zjarri dhe i çojnë tek shtëpia e të ndjerit
për me i pasë për të pamen e atyne ditëve, për sherbesat e pritje-përcjelljeve
të pas-mortit të dhimshëm të një burri kaq të mirë.
Amaneti u krye mrekullisht, fisnikërisht, sojnisht. Dy vorre pranë
njani-tjetrit: Hysen Halil Hoxha i Kolashinit i shkoi pranë Brahim Bajram Hysit
të Nokshiqit. Si dikur kur ishin kaçak në Kolashin e në Plavë-Guci, si tevona
në Malësi të Gjakovës. Ata ishin bestarë në gjallje të vet edhe pasvdekjes. Si
në legjendat e moçme, si në përjetësi reale të brezave.
Ramiz LUSHAJ
Plavë-Guci, maj 2013
1 Kur erdhi në krye të "Principatës" mixha i Krajl Nikollës, Princi-peshkop
Danilo II (1851-1852) apo i thirruni ma pas zyrtarisht princi Danilo I
(1852-1860), mixha i Krajl Nikolla I, vllai i Vojvodës Mirko.
2
2 A. Theiner, Vetera Monumente Slavorum, Meridionalium, II. Zagarbriae, 1875,
fq.217-221, në: Marko Jaèov, Spisi Tajnog Vatikanskog Arhiva, XVI-XVIII-veka,
Beograd,1983, fq.136.
3 Shaban Bali Nokshiqi. Kujtime dorëshkrimore kreu: "Shtëpia e Mulla Sheqerit
për besë e kumbari". Tiranë, 2010.
--
SHABAN BALI NOKSHIQI
Din, Isuf, Skender, Zek dheHajredin Nokshiqi