Ishin vitet më të vështira të kombit.Re të zeza kishin vërshuar tokat e
Arbërit. Posa kishim dal nga robrimi shekullor i osmanllinjëve, na moren
robërues tjerë, ata që kishin ardhur si barbar nga tokat e Karpateve, na kishin
ardhur dikur moti si njerz të munduar, të shkretë e të ndjekur. Ne si popull
bujar që ishim ua lëshuam tokën e u dhamë qytete, i pritem me mikëpritje
arbërore si e kishim traditë, u dhamë armë e dije dhe në fundë na e morën edhe
token tonë, na robruan çnjerëzisht duke na dhunuar e masakruar.
Fajet i kishim ne,sepse nuk ishim vigjilent ashtu si duhet me atdheun që nga
lashtësia.Atdheu na mallkoi andaj ne si popull kurr ditë të bardha sdo të
shofim. Edhe sot sillemi me
atdhun si me bashqen e babait.
Pra, fjalën e pata pë kohën kur shkoi Turqia nga viset tona e kur erdhen
kralitë. Përsëri, për ardhjen e krajlive fajtor ishim ne. Donim sejcili të
ishim bjrakta, agallar e pashallar. Smundeshim të gjithë pra.Mu për këtë tani
krajlia serbe bënte miqësi me turqit për ti kryer disa pazare me neve si
popull. Vetëm gjatë viteve 1912-1915 nga Kosova u shpërngulen mijëra e mijëra
shqiptar për të vazhduar në vitet e mëvonshme por edhe në kohëne kralit
komunist Titos, pastaj në kohen e Millosheviqit e tepër fatkeqësisht se
shpërngulja apo ikja e shqiptarëve nga atdheun vazhdon edhe në kohen e sotmetë
këtij regjimi!
Shpërnguljet e athershme ishin të tmerrshme. Gjysma e antarëve të familjes
vdisnin rrugëve të Serbisë, Bullgarisëe Turqisë derisa mbërrinin në
shkretëtirat e Anadollit. Si fati i shumë shqiptarëve nga mbarë toka e Arbërit
në tkurrje, ashtu u ndodhi edhe fshatit Llajshevc të Komunës së Gjilanit.Shumë
familje, pasi shitën asht e rrasht, moren rrugët e moskthimit për tu
përgjysmuar familja e për tu çmendur shumica.
Kësaj radhe dua të flas për Dajen Ramë Ramadani dhe familjen e tij. Pothuaj se
gjysma e Llajshevcit moren rrugën e mërgimit. U kishin premtuar se atje do të
gjenin tokë me bollëk, hurme, e mjaltë të bletëve të bardha...do ta gjenin edhe
parajsen e kësaj bote.
Pas shumë peripetive të udhëtimit bizar, përgjysmimit të fmiljeve duke lënë
varre të pambuluara, mbërrinë atje ku në vend të hurmeve e mjaltit gjeten
urinë, në vend të parajses gjeten ferrin e vërtetë, shkretirat me plot vdekje
dhe të papriturat natyrore.
Jetonin edhe kështu, të zhgënjyer, të uritur,pa shkollim, pa tradita, pa doke e
zakone...jetonin tmerrshëm e gjithmonë me kokrra loti hanin edhe atë kafshatë që
memzi e bënin.
Jetuan kështu disa vite tmerri e me të gjitha padrejtësitë njerzore që ua bënte
shteti turk këtij populli të shkretë që asesi smund të integrohej në jeten e re
e plot sakrifica.
Daja Ramë i zhgënjyer me jetën dhe me ata që e kishin mashtrue, çdo ditë ua
thoshte turqëve në surrat:Ju jeni njerz pa Zot e pa nder. Padrejtësitë, krimet
e dhunimet që ju i bëni, janë çnjerzore e jashtë çdo norme. Bile, fjalën që ua
thoshte në çdo bisedë e në çdo tubim ishte:
-Ju jeni më të zi se shkijet!
Daja Ramë bante shumë konsekuenca për padëgjueshmërinë e tij ndaj shtetit turk
dhe "mikëpritës". Rrahej, burgosej, nënqmohej...por nuk dorzohej.
Një ditë vendosi të protestoj në mënyrën më të vacant në mbarë rruzullin
toksor.
Një të premte ishte ditë pazari në qytetin ku jetonte. Hyri në xhaminë më të
madhe, zuri rob hoxhen dhe e lidhi, hapi autoparlantët me zërimin më të
fuqishëm, mori mikrofonin dhe hypi në minaren e xhamisë. Pasi lëshoi shenjën se
ka lajm me rëndësi nisi të flas.
-Hej ju o turq të zi e të larmë. Na mbajtët 525 vjet nën robërim dhe ne nuk u
mbushëm mend: Përsëri na mashtruat!
Rreth xhamisë tuboheshin njerzia me të madhe. Pothuajse për pak minuta turma e
njerzëve numronte mijëra e mijëra njerz.Asnjëherë nuk kishte ndodhë që dikush
të hypte në minaren e xhamisë e të protestonte në mënyrë të tillë. Më
interesante ishte se si ka guxue një arrnanut të hypte atje ku ishte më afër
Allahu e ta shante Turqinë. Dhe daja Ramë vazhdonte:
-Ju na robruet, na vratë e na dhunuet, madje edhe fenë me dhunë na e ndërruet,
e përsëri shkive ju dhashi të drejta e neve asnja hiq.Ushtria juej dhe
pashallaret tuaj mashtrohshin për nji shkinë dhe mija hektar tokë shqiptare i
dhuronit serbëve të ardhur nga karpatet.Edhe mapara ishin kojshitë e juaj.
Tani më turma ishte shumëfishuar por edhe forca të mëdha policore e madje edhe
ushtria mundoheshin ta ndalnin shqiptarin eLlajshevcit, shqiptarin e Dardanisë
Ramë Ramadanin.
Por dajes Ramë as syri vërr si bënte. Ai e kishte vendos tua thoshte turqëve se
shqiptarët ju njofin dhe se asgjë nuk i lidhte me faren aziatike.
Kur Daja Ramë e pa se do të zihej nga forcat e mëdha të policisë e ushtrisë
turke, zbrazi fjalët e fundit që i kishte pregaditur si dhuratë turqëve barbar,
dhe fjalët e fundit të jetës së tij:
-Ju o turq, jeni më të zi se shkijet. Ju bashkë me shkijet bëtë plane e plane
me na shfaros por nuk arritët dot. Shqipnia do të jetoj e populli shqiptar ka
me u mbush mend nji ditë tuj ja vue gishtin kokes për ti përkujtue se sa gjaku
u derdh në shekuj duke luftue kunder barbarive tueja. Rrnoftë populli shqiptar
e rrnoft Shqipnia!
Posa i tha këto fjalë, Daja Ramë Ramadani nga Llajshevci i Gjilanit të Kosovës,
u nis drejt parajsës, drejt amshimit, drejt ruajtjes së nderit e moralit
shqiptar. Hypi mbi murin e rrethojes së minaresdhe u gjue nga atje lart. Kah
binte poshtë i dukej se po e shifte tokën e bukur shqiptare, po e shifte
Llajshevcin e tij të lindjes, po e shifte në valvitje flamurin me shqiponjen
dykrenare.
Ramja ishte e tmershme. Shumë njerz pyetnin se kush ishte ky arrnaut që me aq
trimëri u bë fli për të drejtat shqiptare. Në vendin e ramjes së Dajes Ramë, në
pellgun e gjakut u formua shqipnja dykrenare.Syt i kishin mbetë hapur ndërsa
rapsodi kosovar i këndoi:
Daja Ramë ra prej minares
Të nji xhamie të Turqisë,
U flijue trimi i Llajshevcit
Me ja rue nderin Shqipnisë!
07.06.2013
Düren
Shpërnguljae shqiptarëve në Turqi
Shpërngulja e shqiptarëve prej Kosovës në Turqi 1912-1915
Sipas dokumenteve qëgjenden në Arkivin e Sekretariatit Federativ të Punëve të
Jashtme në Beograd,në Fondin PO (Politçko Odelenje) nga Konsulatigjeneral jepen
këto të dhëna për shpërnguljen e shqiptarëve nëpër Selanik nëTurqi. Sipas
dokumentit numër 1246 të përpiluar më 12 prill 1914 jepen këto shifra:
Nëntor 1912 në Turqishpërngulen 8866 shqiptarë,
Dhjetor 1912 në Turqishpërngulen 11493 shqiptarë,
Gjatë Janarit 1913shpërngulen 12087 shqiptarë,
Gjatë Shkurtitshpërngulen 1288 shqiptarë,
Gjatë Marsit shpërngulen7553 shqiptarë,
Gjatë Prillit shpëngulen6725 shqiptarë,
Gjatë Majit shpërngulen12813 shqiptarë,
Gjatë Qershoritshpërngulen 9386 shqiptarë,
Gjatê Korrikut shpërngulen 21045 shqiptarë,
Gjatë Gushtit shpërngulen 29312 shqiptarë,
Gjatë Shtatorit shpërngulen 13380 shqitparë,
Gjatë Tetorit janë shpërngulur 14764 shqiptarë,
Gjatë Nëntorit shpërngulen 17313 shqiptarë,
Gjatë Dhjetorit shpërngulen 15502 shqiptarë,
Gjatë janarit të vitit 1914 në Turqi shpërngulen 10182shqiptarë,
Gjatë Shkurtit në Turqi shpërngulen 25060 shqiptarë,
Gjatë Marsit në Turqi shpërngulen 12346 shqiptarë,
Gjithsej, sipas dokumentit, vetem në Turqi, janë shpërngulur239807 persona. Në
këtë shifër theksohet se nuk hyjnë fëmijet që ishin nënmoshën 6 vjeçare.
Gjithashtu, theksohet në këto dokumente, se nëpër Kavallëkanë kaluar edhe 4
mijë familje myslimane, por edhe po aq përmes rrugëstokësore. Të gjithë këta
persona thuhet se i kanë çuar në Turqi me 395 anijeevropiane. Sipas të dhënave
të "Komitetit të Kosovës", gjatë Prillittë vitit 1914 për në Turqi
janë shpërngulur: 6520 shqiptarë.
Gjatë majit për në Turqi janë shpërnguljur 15414 shqiptarë,
Gjatë Qershorit për në Turqi janë shpërngulur 14821shqiptarë
Gjatë Korrikut për në Turqi janë shpërngulur 26237shqiptarë,
Të gjitha këto të dhëna i ka botuar Akademia Serbe e Shkencave dhe Arteve,
seksioni i Shkencave Historike ("Dokumenta ospolnjoj politici kraljevine
serbije", K.VII Sv.1 Beograd 1980.f.617-618).
Sipas të dhënave të Ministrisë së Punëve të brendshme të mbretërisë serbe
(1912-1915) në Kosovë ishte planifikuar të kolonizohen 20 mijëserbë në zonnë e
okupuar nga serbët dhe 5 mijë malazezë në zonën e Kosovës tëokupuar nga
malazezët.
Programiserb për shpërnguljen e shqiptarëve
HISTORIA
Shpërngulja e shqiptarëve ka filluar edhe më herët nga viset veriore të
Shqipërisë. Dëbimet epara të njohura datojnë që në vitet 1877. Në këtë kohë
janë dëbuar shqiptarëtqë kanë jetuar në viset më veriore që janë prej Pazari të
ri, Kurshumlisë sidhe gjithashtu edhe prej vilajetit të Nishit. Në këtë kohë të
gjitha ata qës'kanë mundur të ikin janë vrarë, masakruar nga forcat e
ndryshmeserbo-malazeze. Kështu që, është bërë ndryshim i thellë i hartës
demografike të regjionit.
ANEKSIMI SERB I KOSOVËS
Shpërngulja edetyruar e shqiptarëve nga Kosova, Dukagjini, Sanxhaku dhe nga
Maqedonia, kafilluar në luftën e parë ballkanike në tetor të 1912.
Sipas dokumenteve tëdiplomacisë serbe 281.747 njerëz janë dëbuar deri në gusht
të vitit 1914, dukemos llogaritur fëmijët deri në moshën gjashtë vjeçare.
Familjet shqiptare janënga hapësirat e sapo-pushtuara të deportuara përmes
Greqisë për në Turqi. Përpopullimin me myslimanë nga shtetet ballkanike ishte
përcaktuar hapësira equajtur Anadoll, a për shqiptarët e Halep dhe Bagdad, në
Siri dhe Irak. Nëpronat e shqiptarëve të dëbuar, qeveria serbe ka vendosur mbi
20.000 familjeserbe, ndërsa qevera e Malit të Zi ka planifikuar t'i vendos
5.000 familje në Dukagjin.
SHPËRNGULJA NË KOHËN E MBRETËRISË JUGOSLLAVE
Me kthimin e ushtrisëserbe në vitin 1918, Shpërngulja me dhunë e shqiptarëve,
pa të drejtë kthimi,ka vazhduar deri në luftën e dytë botërore.Në periudhën e
MbretërisëJugosllave, "njësi fluturuese" të ushtrisë, policisë dhe
çetnikëve ikanë torturuar dhe vrarë popullsinë shqiptare. Nga 1918 deri në
1938, ushtria ika djegur dhe shkatërruar 320 fshatra shqiptare. Vetëm në
periudhën 1918-1912,janë vrarë 12.346 persona, janë burgosur 22.150 persona,
janë vjedhur 50.515shtëpi dhe janë djegur 6.125 shtëpi. Sipas të dhënave nga
Instituti i historisënë Prishtinë, në periudhën e viteve 1919-1940 në
përgjithësi janë dëbuar255.878 myslimanët nga Mbretëria Jugosllave në Turqi,
nga të cilat
Shqiptarët : 215.412
Turqet : 27.884
Boshnjakët : 2.582
Krahas shpërnguljesnë Turqi ka ekzistuar edhe një shpërngulja më të madhe në
Shqipëri. Sipas disa të dhënave, vetëm në vitin 1921 nga hapësirat jugosllave në
Shqipëri janë shpërngulur rreth 40.000 persona.[8] Përveç Turqisë dhe
Shqipërisë, shqiptarët kanë ikur edhe në Evropë dhe në Amerikën Veriore, dhe në
këtë mënyrë janë krijuar diaspora shqiptare të shumta në ato vende.
Kontaktet e parashtetërore ndërmjet Mbretërisë SKS dhe Turqisë shpërnguljes së
shqiptarëve janëzhvilluar në vitin 1926 janë themeluar platforma të reja të
ministrisë Jugosllave të agrokulturës, qëllim i së cilës ishte eskpatrimin e
shqiptarëvemund të arrihet vetëm si një proces afatgjatë, pasi që as
Jugosllavia nuk kamjete të mjaftueshme as rrethanat ndërkombëtare nuk lejojnë
lejuar të vendoset për një afat të shkurtë.[ Pas vendosjes së diktaturës,
Mbretëria e Jugosllavisëka intensifikuar pastrimin etnik të shqiptarëve, ku rol
udhëheqës kishte Klubikulturor Serb, i përkrahur nga administrata shtetërore
Qeveria Jugosllave në1935 ka mbajtur takime me pesë përfaqësuesit nga pesë
ministritë dhe Shtabi gjeneral e përpiluan projektin "mbi dëbimin e
elementit josllav nga SerbiaJugore" Ndërmjet përfundimeve të tij ka
dominuar prurja urgjente e njëkonvente bilaterale me Turqinë dhe Shqipërinë. Me
marrëveshjen ishte e paraparëçlirimi nga të gjitha detyrimet e tatimeve dhe të
ushtrisë për të gjithë ata qënë mënyrë vullnetare kanë hequr dorë nga shtetësia
jugosllave dhe transport papagesë për ata që pronën e tyre të patundshme t'ua
jepnin shtetit. Sugjerimet e shtabit gjeneral janë pranuar si masa për
"dëbim me sukses dhe të shpejtëtë popullsisë josllave" në Turqi dhe
Shqipëri. Masat kanë nënkuptuar edheshuarken e propagandës kundër shpërnguljes
që është udhëhequr nga Tiranë,shpesh duke thirrë rekrutët shqiptarë nga
hapësirat kufitare në ushtrime ushtarake, ndalesë në pranim në shërbimin
shtetëror "persona që vijnë në konsideratë për shpërngulje",
transferimi i nëpunësve josllav në treva të tjera të vendit, "nacionalizimi
i objekteve gjeografike dhe mbiemratpersonal" etj.
Turqia në fillim të1936 shprehu gatishmërinë për arritjen e një marrëveshjeje
formale me Jugosllavinë për transferimin e 200.000 banorë që janë të ngjashëm
me mentalitetin turk, ata në Turqi "do të asimiloheshin lehtë".
Duke kritikuarpolitikën afatgjate të dëbimit të shqiptarëve, akademiku dhe
politikani serbVasa Çubrilloviç sugjeroi mënyra për zgjedhjen e
"problemitshqiptarë" me pastrime etnike në masë të madhe të Kosovës
nga Shqiptarët. Çublirlloviçi më 1937 e bëri projektin eDëbimi i Shqiptarëve
për qeverinë e Stojadinoviçit, që duhej ta ndiqte qeveritështetërore.
" Arnatutët është e pamundur t'ishtypësh vetëm me kolonizim gradual... Mënyra e
vetme dhe mjet i vetëm ështëdhuna brutale e një qeverie shtetërore e
organizuar... ku ne gjithnjë kemi qenëmbi ta."
Qeveria e Beograditka organizuar formacione paramilitare çetnikët që janë
udhëhequr nga KostaPeçanac, Miliç Krstiç, Jovan Babunski, Vasilije Trbic dhe të
tjerë, që i kanëorganizuar ekspedita dënueses duke kryer dhunë, terror dhe
plaçkitje eorganizuar. 7 tetor 1938 : ministria e ushtrisë e Mbretërisë
Jugosllavisë kaurdhëruar që të vazhdohet me aksionin e dëbimit të shqiptarëve,
ndërsa komandaIII e armatës sugjeroi masa që duhet ta kryejnë në mënyrë të
"qëllimshme,sistematike, por edhe energjike" dhe në kohë sa më të
shkurtë duhet tëthyhen masa kompakte të mëdha të shqiptarëve. Armata në lidhje
me këtë tregonnjë rol të rëndësishme që duhet të udhëhiqet nga ana e Kisha
mbrotja populloredhe iniciativa private.
Gjatë kohës shumë tëvështirë për shqiptarët nën administrimin monarkik të
serbëve Partia komunisteJugosllave ka vepruar në Kosovë, duke faleminderuar për
autonominë dhe barazinëvëllazërore të popujve, ishte kundër dëbimit të
shqiptarëve në Turqi, konfiskimine pronave të tyre dhe terrorit kundrejt tyre.
KONVENTA JUGOSLLAVO-TURKE
Aktivitetet shtetërore në dëbimin e myslimanëve kulminoi me nënshkrimin e
konventësJugosllave-turke. Nga 9 deri 11 korrik 1938 në Stamboll u mbaj një
varg i takimevenë përgatitjen e marrëveshjes Jugosllavi-Turqi mbi dëbimin e
shqiptarëve. Anëtkanë rënë dakord që në afat prej gjashtë viteve të zhvendosen
40.000 familjeshqiptare nga Kosova, Maqedonia dhe Mali i zi në zona të zbrazta
Anadolli.[10]Konventa jugosllve-turke u nënshkrua më 11 prill 1938, a është
dashur të hyjënë fuqi kur të ratifikohen nga parlamentet e të dy shteteve.
Zhvendosja eshqiptarëve është dashur të lirojë toka të punueshme për serbët nga
rajonetpasive. Artikulli 2 i konventës ka paraparë ekspatririmin në tërësi
tëshqiptarëve nga shumë qytete, nga të cilat janë : Prizren, Ferizaj,
Prishtinë,Kaçanik, Gjilan, Preshevë, Pejë, Istog, Mitrovicë, Gjakovë, Vushtrri,
Drenicëdhe të tjerë. Gjatë pesë viteve të para, nga 1939 deri në 1944, ishte
eparaparë që në Turqi të vendosen 25.000 familje shqiptare, dhe në dinamikën
nëvijim.
4000 familje në 1939,
6000 familje në 1940,
7000 familje në 1941dhe 1942 si dhe
8000 familje në 1943dhe 1944.
Sipas marrëveshjes,një familje mund t'i ketë deri në 250 anëtarë, kështu që
40.000 familje mund tëpërmbajë më shumë miliona njerëz. Ratifikimin dhe
realizimin e kësaj konvente ekanë penguar mosmarrëveshjet financiare, kampanja
shqiptare kundër dëbimit dheshpërthimi i Luftës së dytë botërore. Edhepse kjo
marrëveshje nuk është as eratifikuar e as e kryer sipas planit, ka pasur pasoja
të rënda në pozicionindhe ë ardhmen e popullatës shqiptare.
PASOJAT
Si pasoja tëpastrimit etnik afatgjatë dhe kolonizimit të hapësirave shqiptare,
ka ardhurderi te ndryshimeve të rëndësishme në strukturën etnike të
popullatës.Gjithashtu, për shkak të zbatimit të masave të dhunës në raport të
grupeveetnike janë bërë shumë të tensionuara, veçanërisht ndërmjet vendaseve
dhekolonialistëve serb, që ka pas pasoja në thellimin e konfliktit
shqiptaro-serb