VOAL - Online Zëri i Shqiptarëve - New York Times: Përpjekje për të ndihmuar shërimin e venditNga Dan BILEFSKY

TIRANË, SHQIPËRI - Donika Mici është përballur me dekada të diktaturës, me djegien e njërës prej punishteve të saj dhe me një vjehërr e cila mendon se ishte më mirë të gatuante në guzhinë se të krijonte një perandori të modës.

Tani, megjithatë, Zonja Mici, 47 vjeçe, shefe e DoniAnna, biznesit më të madh të prodhimit të këpucëve në Shqipëri, thotë se ka ardhur koha për Albania Inc. të hedhë tej imazhin e vjetëruar dhe të kapërcejë pengesat e së kaluarës.

Ndërsa eksportues të tjerë të këpucëve prodhojnë kryesisht pjesë të këpucëve të tyre në Italinë fqinje, kështu mund të kenë shenjën e një etikete "Made in Italy", Zonja Mici bën këpucë vetëm në Shqipëri dhe këmbëngul me krenari se etiketa "Made in Albania" nuk është më një pengesë për sukses.

DoniAnna ka një listë të lakmueshme klientësh të tregut, nga grupe të tilla supermarketesh si Macy's dhe Bata tek specialistë si Aldo dhe Keneth Cole. Kompania ka shitur më shumë se â‚¬14 milionë, barabar me $20.4 milionë, në gjashtë muajt e parë të këtij vit. Ajo punëson rreth 1 400 punëtorë dhe eksporton në më shumë se dymbëdhjetë vende, përfshirë Italinë, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Francën.

"Duhet të jesh shumë, shumë i fortë për të pasur sukses në këtë vend, sepse ne filluam nga asgjë pas rënies së komunizmit më 1990," thotë Zonja Mici, nënë e një fëmije, e cila vetë mban të vetmet gjëra të modës një palë syze Versace dhe një tufë Chihuahuas që i shkojnë asaj pas në sallën e madhe të punishtes DoniAnna.

"Tani Shqipëria është duke ecur në drejtimin e duhur për t'u bërë një vend modern evropian dhe nuk ka kthim mbrapa," thotë ajo.

Prapë ky transformim nuk do të jetë i lehtë. Ndërsa Shqipëria, një vend i varfër i Ballkanit jugor i 3.6 milionë banorëve, iu bashkua NATOs në prillin e shkuar dhe synon të hyjë në Bashkimin Evropian, ekonomia e saj ende është duke u përpjekur të kapërcejë plagët e autoritarizmit brutal 40 vjeçar nën Enver Hoxhën, një diktator stalinist që zbatoi një socializëm mizor që demonizoi kapitalizmin Perëndimor si armik.

Është një shenjë e progresit të vendit sot që Tirana, kryeqyteti shqiptar, vërshohet nga të rinj që kalojnë kohën në dhjetëra lokalet e reja të dëfrimit. Edi Rama, ish artist shtatlartë dhe karizmatik që ka shërbyer si kryetar bashkie në tetë vitet e shkuar, ka lyer me ngjyra të ndritshme fasadat dikur të errëta, duke hequr 90 tonë plehra dhe duke investuar shumë në arsim dhe në përkujdesjen shëndetësore.

Por prapë pjesa më e madhe e fshatit mbetet në stadin e botës së tretë, dhe ekonomia e Shqipërisë është kaq e pazhvilluar saqë sot ende importon sende të tilla të përditshme si qumësht dhe sheqer. Transparency International, monitor me qendër në Berlin, e rendit Shqipërinë mes 10 vendeve më të korruptuara të Evropës. Më shumë se 18 për qind e popullsisë vlerësohet se jeton poshtë nivelit të varfërisë të $2 në ditë, sipas Amnesty International.

Nga suksesi i Shqipërisë për të ndërtuar një ekonomi të suksesshme do të varet nëse ajo mund të stabilizohet Ballkani apo të mbetet një moçal i gjorë..

Kryeministri Sali Berisha, dikur kirurg zemre, i cili e ka dominuar politikën shqiptare prej dekadash, argumentoi gjatë një interviste se vendi është në rrugën e duhur dhe e ka shmangur krizën globale financiare. Prodhimi i përgjithshëm i brendshëm u rrit me 6 përqind në tremujorin e parë të këtij vit, dhe vendi nuk ka pasur nevojë për një injeksion nga jashtë si fqinjët e tij të Ballkanit.

"Pasojat e krizës financiare botërore kanë ndikuar në ekonominë shqiptare," thotë ai, "por këtu nuk kemi krizë ekonomike."

Por Guvernatori I Bankës Qendrore të Shqipërisë, Adrian Fullani, paralajmëroi në gusht se shpenzimet e tepëruara të qeverisë përbëjnë një kërcënim për stabilitetin makroekonomik të vendit. Shqipëria pati një tronditje në bankat e saj në tetorin e vitit të shkuar, kur fillimi i rënies ekonomike botërore bëri që mijëra shqiptarë t'i tërheqin kursimet e tyre. Kjo ndihmoi rëndimin e mungesës së likuiditetit (aftësisë së pagesës) së cilës shumë ekonomistë druajnë se, krahas deficitit buxhetor në rritje, mund ta tronditin ekonominë.

Rrjedha ekonomike mbetet relativisht stabël, Zonja Mici thotë se potenciali i Shqipërisë mbështetet në krahun e lirë të punës që, argumenton ajo, e bën vendin një qendër tërheqëse prodhimi. Ajo shton se vendi ka potencialin të bëhet një burim alternativ prodhimesh të porositura si Kina e India.

"Ne kemi rroga të ulëta, dhe nuk bëjmë lëshime në cilësi," thotë ajo, duke i fërkuar thonjtë e lyer mbi sipërfaqen e një kamzhiku të murmë lëkure. "Dhe nëse duhen gjashtë muaj për një prodhues në Bangalore që ta kryejë një porosi ndaj një tregtari evropian të këpucëve, pozita e Shqipërisë bën që brenda 30 ditësh këpucët e punishtes sime të jenë në raftet e shitoreve në Londër dhe Paris."

Bijë e një oficeri ushtrie dhe shefi, Zonja Mici filoi me DoniAnna në vitin 1992 një kohë, kujton ajo, kur Shqipëria ishte ende aq e izoluar saqë furrat me mikrovalë ishin krej larg mendjes dhe ajo ishte e vetmja grua që ngiste një veturë në Tiranë. Pa ndonjë mundësi kreditimi nga sektori atëherë joekzistues i bankave, ajo u lidh me një investitor italian. Brenda pak kohe ajo arriti të prodhojë një milion palë këpucë për ekport anembanë botës.

Stresi ishte i papërballueshëm, kujton ajo, jo vetëm ngaqë ajo ishte një grua në kuadrin e një shoqërie të dominuar nga burat. Kur ajo kishte takime me furnitorë meshkuj, thotë ajo, ata menjëherë kërkonin të dinin se ku është bosi. "Unë jam një pioniere e këtij vendi, sepse isha një ndër të parët njerëz, pa bërë fjalë për gratë, që ngriti një biznes privat pas rënies së komunizmit," thotë ajo. "Familja e burrit tim nuk u ndje mirë, por unë punësova një kujdestare dhe dikë tjetër për të gatuar, pastruar dhe hekurosur. I thashë tim shoqi se sistemi ka ndërruar dhe ka rregulla të reja."

Ndërtimi i një kompanie eksporti nga asgjë përbënte vështirësi në vetvete, thotë ajo, në një demokraci fillestare kur rregullat qeveritare përkatëse nuk ekzistonin.

Në mars 2008, kur një ish depo ushtarake municioni shpërtheu në Gerdec, një fshat në veriperëndim të Tiranës, duke vrarë 26 veta, punishtja e DoniAnna ndodhur aty pranë, u dogj me themel, duke shkaktuar më shumë se â‚¬1 milion dëme.

"Kompania ime do të ishte pesë herë më e madhe, por gjithë këto pengesa më ngadalësuan," thotë ajo. "Kam punuar ditë e natë. Ime bijë më thoshte: Ti s'je si një burrë, ti je si 10 burra. Ti nuk dorëzohesh kurrë."

Biznesmenët theksojnë se të investosh në Shqipëri nuk përbën ndonjë drojë ose rrezikim.

Kur Francesco Becchetti, një nga investorët e huaj më të mëdhenj në Shqipëri, arriti në vitin 1997 me idenë për të shfrytëzuar potencialet hidroelektrike të vendit, siç kujton tani, ai ishte i vetmi i huaj në terren. Atë kohë vendi ishte në zgrip të luftës civile dhe dhjetëra mijë shqiptarë po iknin nga vendi. "Të gjithë ishin të dëshpëruar për t'u larguar nga vendi," kujton ai. "Njerëzit më thanë mua se isha i krisur."

Më se një dekadë më vonë, kompania e Z. Becchetti, Becchetti Energy Group, është duke investiuar â‚¬1.5 miliardë në projekte energjitike, përfshirë një hidrocentral të madh mbi lumin Vjosa në Kalivaç, në Shqipërinë jugore. Në kohën kur Evropa po përpiqet të dalë nga vartësia ndaj energjisë së Rusisë, ai ngulmon se Shqipëria falë lumenjve të bolshëm dhe linjave që të gazit natyror që e përshkojnë mund të bëhet një qendër e madhe rajonale e energjisë.

Dhjetëra kompani ndërkombëtare kanë investuar kohët e fundit në tregun e energjisë të Shqipërisë. Kompania zvicerane EGL dhe ajo norvegjeze StatoHydor bënë një marrëveshje $1 miliardëshe vitin e shkuar për të ndërtuar një impiant 520 kilometër ose 323 milje të gjatë për të transportuar gazin natyror nga Kaspiku dhe Lindja e Mesme përgjatë Greqisë e Shqipërisë nëpërmjet Detit Adriatik në Itali dhe në Evropën Perëndimore.

Z. Becchetti thotë se një prej sfidave më të mëdha për të ndërmarrë projekte të mëdha të infrastrukturës në Shqipëri ishte gjetja e financimit, për shkak të problemit të imazhit të vendit. Infrastruktura e tij e pazhvilluar do të bënte që ai të detyrohej të ndërtonte 10 kilometra rrugë për në Kalivaç që të mund të transportonte gjithçka që prej kabllove tek gjeneratorët për në qendrën hidroelektrike. Për shkak të ikjes së madhe të trurit nga Shqipëria, shton ai, kompanisë iu desh të importone inxhinierë tejet të shtrenjtë nga Italia.

Prapë Z. Becchetti potencialet e Shqipërisë ia vlejnë përballë të gjitha pengesave. "Në të kaluarën njerëzit qeshnin kur unë iu thoshja se isha duke investuar në Shqipëri," thotë ai. "Tani askush nuk qesh."

Njerëzit e biznesit thonë se atraktiviteti i Shqiperisë në mënyrën paradoksaje qëndron në zhvillimin e saj të vonuar ekonomik, çka siguron mundësi për investorët e guximshëm të zhvillojnë sektorë deri tani të panjohur.

Bashkim Shala është drejtor i I&B Konstruksion, një kompani softuerësh që prodhon televizorë me qark të mbyllur dhe rrjete teknologjike informimi për gjithçka, që nga portet tek spitalet. Bir i një shoferi kamioni dhe e një mësuesje, Z. Shala, 33 vjeç, i cili studioi për inxhinier në Angli, tha se ai refuzoi një vend pune të lakmueshëm në Londër për t'u kthyer në Shqipëri dhe për të krijuar kompaninë e tij. Ai kujton tani se, i rritur në Shqipëri, ai pa kompjuterin e parë personal më 1996 kur shkoi për studime në Oksford.

Ai thotë se, me s aduket, ai është joshur nga Shqipëria, i nxitur nga sfida e ndërtimit të një sektori nga asgjëja dhe nga gatesat që ia bën e ëma në shtëpii. "Në një ekonomi të pazhvilluar si kjo në Shqipëri, edhe një djalosh si unë mund të jetë një pionier," thotë ai. "Unë gjithashtu doja të isha pranë familjes."

Ndonëse pjesë e një mirseardhjeje, në një shoqëria mikpritëse atraktive për investorët e ardhshëm, disa drejtues biznesesh ankohen për mungesën e fuqisë blerëse në vend, ku rroga mesatare mujore është rreth â‚¬300.

Qemal Hoxha, 65 vjeç, është pronar i Antik, një restoranti të madh peshku në qytetin port perëndimor të Durrësit. Restoranti është një bunker konkret gjigant të cilin vetë Z. Hoxha ndihmoi të ndërtohet kur ishte oficer ushtrie në kohën e komunizmit. Shqipëria është mbjellë me 700 000 bunkerë të tillë, të instaluar gjatë viteve të diktaturës për të ushqyer kulturën e paranojës që e konsideronte Shqipërinë në rrethim.

Z. Hoxha qahet se të ardhurat modeste të klientëve të tij bëjnë që ai të mbajë çmime të ulëta gjëja më e shtrenjtë në menynë e Antik është një grill i përzier frutash deti â‚¬5 çka e vështirëson fitimin. Ai thotë se mezi pret që Shqipëria të hyjë në BE, sepse kjo do të ndihmonte për t'i kënaqur investimet e huaja dhe për t'I përmirësuar standardet e jetesës.

"Mund t'i rritja çmimet, por nuk ia vlen, sepse rrogat janë të ulëta dhe klientët nuk do të vinin më," thotë ai, para se të shtonte një referen aq të rëndomtë lidhur me të kaluarën e errët të Shqipërisë.

"Nëse do të kishim ndërtuar rrugë në vend të bunkerëve," thotë Z. Hoxha, "ne do të kishim qenë Zvicra e Ballkanit."/Elida BUÇPAPAJ

Dan Bilefsky është korespondent me qendër në Pragë i The New York Times dhe International Herald Tribune për Evropën Qendrore dhe Lindore.

Lindur në Montreal të Kanadasë, Bilefsky, 35 vjeç, ka qenë më parë shef i zyrës së këtyre gazetave në Bruksel.

I diplomuar në Universitetin e Oksfordit dhe atë të Pensilvanisë. Ai ka qenë më parë reporter për The Wall Street Journal dhe The Financial Times dhe korespondent me qendër në Nju Jork, Londër, Paris dhe Pragë. Ai ka shkruar për tema nga më të larmishmet në anë të ndryshme të botës. Ndër të tjera, ka pasqyruar edhe shpalljen e pavarësisë së Kosovës. (http://www.nytimes.com)

Struggling to Help a Country Heal

October 3, 2009

By DAN BILEFSKY

TIRANA, ALBANIA "” Donika Mici has braved decades of dictatorship, the burning down of one of her factories, a near-civil war and a mother-in-law who thought she would be better off in the kitchen than running a fashion empire.

Now, however, Ms. Mici, 47, chief executive of DoniAnna, the largest shoe manufacturing business in Albania, says the time has come for Albania Inc. to shed its outmoded image and overcome the hurdles of the past.

While other shoe exporters produce at least part of their shoes in nearby Italy so they can gain the cachet of a "Made in Italy" label, Ms. Mici makes shoes only in Albania and proudly insists that a "Made in Albania" label is no longer an impediment to success.

DoniAnna boasts an enviable client list of retailers, from mass-market chains like Macy's and Bata to specialists like Aldo and Kenneth Cole. The company had sales of more than â‚¬14 million, or $20.4 million, in the first six months of this year. It employs about 1,400 workers and exports to more than a dozen countries, including Italy, the United States and France.

"You have to be very, very tough to succeed in this country, because we started with nothing after communism fell in 1990," said Ms. Mici, a down-to-earth mother of one, whose main concessions to fashion are Versace glasses and a train of Chihuahuas following her on DoniAnna's sprawling factory floor.

"Now, Albania is heading in the right direction to become a modern European country and there is no turning back," she said.

Yet that transformation will not be easy. While Albania, a poor southern Balkan country of 3.6 million people, joined NATO last April and aspires to join the European Union, its economy is still struggling to overcome the scars left by 40 years of brutal authoritarianism under Enver Hoxha, a Stalinist dictator who fostered a crude socialism that demonized Western capitalism as the enemy.

It is a sign of the country's progress that today, Tirana, the Albanian capital, overflows with young people loitering at dozens of hip new cafes. Edi Rama, the tall, charismatic former artist who has served as mayor for the past eight years, has splashed bright paint on the city's once squalid facades, removed 90 tons of garbage and invested heavily in education and health care.

Yet much of the countryside remains in a third world time warp, and Albania's economy is so underdeveloped that it still imports staples like milk and sugar. Transparency International, the Berlin-based anticorruption monitor, ranked Albania last year among Europe's 10 most corrupt countries. More than 18 percent of the population is estimated to live below the poverty line of $2 a day, according to Amnesty International.

Whether Albania can build a successful economy will help determine whether it can stabilize the Balkans or remain an impoverished backwater.

Prime Minister Sali Berisha, a onetime heart surgeon who has dominated Albanian politics for decades, argued during an interview that the country was on the right course and had weathered the global financial crisis. Gross domestic product grew 6 percent in the first quarter of the year, and the country has not needed a bailout like some of its Balkan neighbors.

"The effects of world financial crisis have influenced the Albanian economy," he said, "but there is no economic crisis here."

But the governor of Albania's central bank, Adrian Fullani, warned in August that excessive government spending was threatening the country's macroeconomic stability. Albania suffered a run on its banks in October of last year, when the onset of the global economic downturn prompted thousands of Albanians to withdraw their savings. That helped aggravate a liquidity shortage that some economists fear, along with a spiraling budget deficit, could unhinge the economy.

Assuming the economy remains relatively stable, Ms. Mici said Albania's potential resided in a low-cost and hardworking work force that, she argued, made the country an attractive manufacturing center. She added that Albania had the potential to become an outsourcing alternative to China and India.

"We have low wages, and we do not skimp on quality," she said, rubbing her painted fingernails over a stack of brown cowhide leather. "And while it can take six months for a manufacturer in Bangalore to fill an order for a European shoe retailer, Albania's location means it takes only 30 days for my shoes to go from factory floor to a shelf in London or Paris."

The daughter of an army officer and a chef, Ms. Mici started DoniAnna in 1992 "” a time, she recalled, when Albania was still so isolated that microwave ovens were unattainable and she was the only woman driving a car in Tirana. With no credit available from a then-nonexistent banking sector, she teamed up with an Italian investor. Within a few years, she was producing a million pairs of shoes a year and exporting across the world.

The stress was unbearable, she recalled, not least because she was a woman in an abidingly macho society. When she showed up for meetings with male suppliers, she said, they would routinely ask her to see the boss. "I'm a pioneer in this country because I was one of the first people, never mind women, to set up a private business after communism fell," she said. "My husband's family were not happy, but I hired a nanny and someone to cook and clean and iron his clothes. I told my husband, the system has changed and these are the new rules."

Building an export-oriented company from scratch also proved difficult, she said, in a nascent democracy where regulations governing everything from customs duties to safety did not exist.

In March 2008, when a former military ammunition depot exploded in Gerdec, a village northwest of Tirana, killing 26 people, DoniAnna's nearby factory was burned to the ground, causing more than â‚¬1 million worth of damage.

"My company could be five times bigger but all of these hurdles slowed me down," she said. "I have worked day and night. My daughter says, "˜you are not like one man, you are like 10 men. You never give up."'

Business executives note that investing in Albania is not for the faint-hearted or risk-averse.

When Francesco Becchetti, one of Albania's biggest foreign investors, arrived in 1997 with the idea of exploiting the country's hydroelectric potential, he recalled, he was the only foreigner on the plane. At that time, the country was on the brink of civil war and tens of thousands of Albanians were fleeing. "Everyone was desperate to leave the country," he recalled. "People told me I was crazy."

More than a decade later, Mr. Becchetti's company, Becchetti Energy Group, is investing â‚¬1.5 billion on energy projects, including a sprawling hydroelectric plant on the Vjosa River in Kalivac, in southern Albania. At a time when Europe is seeking to offset its dependence on Russian energy, he argued that Albania "” blessed by abundant rivers and at the crossroads of major natural gas lines "” could become an important regional energy hub.

Dozens of international companies have recently been investing in Albania's energy market. The Swiss company EGL and the Norwegian company StatoilHydro sealed a $1 billion deal two years ago to develop a 520-kilometer, or 323-mile, pipeline transporting Caspian and Middle Eastern natural gas via Albania and Greece across the Adriatic Sea to Italy and Western Europe.

Mr. Becchetti said one of the biggest challenges of undertaking large infrastructure projects in Albania was getting financing because of the country's image problem. Its underdeveloped infrastructure also meant he had to finance the construction of a 10-kilometer road in Kalivac to allow him to transport everything from cables to generators to the hydroelectric site. Because of an intense brain drain in Albania, he added, the company had to import expensive engineers from Italy.

Still, Mr. Becchetti said Albania's potential more than offset all the obstacles. "In the past people would laugh when I said I was investing in Albania," he said. "Now, no one is laughing."

Businesspeople say that Albania's attractiveness paradoxically resides in its retarded economic development, which provides opportunities for the risk-taking investor to develop hitherto unexploited sectors.

Bashkim Shalla is the director of I&B Konstruksion, a software company that produces closed-circuit television equipment and information technology networks for everything from ports to hospitals. The son of a truck driver and a teacher, Mr. Shalla, 33, who studied engineering in England, said he turned down a lucrative job offer in London in favor of coming back to Albania to start his own company. He recalled that as a result of growing up in Albania, he saw his first personal computer in 1996 when he went to study abroad in Oxford.

Eventually, he said, he was lured back to Albania, drawn by the challenge of building a sector from scratch and the promise of his mother's home cooking. "In an underdeveloped economy like Albania, even a young guy like me can be a pioneer," he said. "I also wanted to be near my family."

While being part of a welcoming, closely knit society is attractive to would-be investors, some business executives complain of the lack of purchasing power in a country where the average monthly wage is about â‚¬300.

Qemal Hoxha, 65, is the owner of Antik, an upscale fish restaurant in the western port city of Durres. The restaurant is in a giant concrete bunker that Mr. Hoxha himself helped build when he was an army officer during communist times. Albania is blanketed with 700,000 such bunkers, installed during the dictatorship years to foment a culture of paranoia that considered Albania under siege.

Mr. Hoxha lamented that the modest incomes of his customers meant he was required to keep prices down "” the most expensive thing on the menu at Antik is the â‚¬5 mixed seafood grill "” making it difficult to turn a profit. He said he was eager for Albania to join the E.U. because it would help attract foreign investment and improve living standards.

"I could raise my prices but it is not worth it because the salaries are low and customers would stop coming," he said, before adding an all-too-familiar refrain about the legacy of Albania's benighted past.

"If we had been building roads instead of bunkers," Mr. Hoxha said, "we could have been the Switzerland of the Balkans."