Kryetari i Nënkomisionit për Këmbimin e
Popullsisë, M.Montagna në raportin që i dorëzoi më 30 janar 1923
Kryetarit të Komisionit për Problemet e Shteteve dhe Ushtarake, Lord
Curzon, shkruan se Delegacioni Përfaqësues Turk kërkoi që pikës së parë
të marrëveshjes ti shtohej edhe një klauzolë, që parashikonte
"përfshirjen në këmbimin e popullsisë edhe të grekëve me shtetësi osmane
që i përkisnin besimit katolik. Unë e refuzova kategorikisht zgjerimin
në këtë mënyrë të parimit të këmbimit dhe arrita që të kem sukses në
këtë drejtim. Vetëm se Montagna dhe delegatët e tjerë të Shteteve të
Antantës të njëjtat përpjekje dhe kujdes që treguan për grekët katolikë
do ta kursejnë për shqiptarët myslimanë dhe do të bëhen shkak i një
drame të madhe njerëzore.
Me paqartësinë në pikën e parë të marrëveshjes së pranuar në Lozanë
për këmbimin e popullsisë Greqia shtie në dorë shansin për të përfshirë
në procesin e këmbimit edhe shqiptarët myslimanë. Kjo paqartësi ngrihet
si shqetësim edhe në mbledhjen e Nënkomisionit të Shkëmbimit të
Popullsisë në Lozanë për të diskutuar njëkohësisht edhe situatën e
turqve myslimanë në Greqi, por me garancinë që dha Greqia në lidhje me
këtë çështje dhe me mbështetjen që i dhanë kësaj të fundit përfaqësuesit
e shteteve që kishin dalë fituese nga lufta, marrëveshja pranohet në
këtë formë.
Gjatë zbatimit të këmbimit të popullsisë këtë çështje, që në fakt
buronte nga paqartësia në marrëveshje, Greqia e përdor në dobi të
interesave të veta. Gjatë nënshkrimit të Marrëveshjes së Lozanës
Venizellosi në fakt e pranon një situatë të tillë. Sipas Venizellosit
shumica e shtetasve me origjinë greke ishin dërguar nga Anadolli në
Greqi. Me anë të kësaj marrëveshjeje ishte garantuar largimi (në mënyrë
të detyrueshme) i myslimanëve që gjendeshin në vendin e tij.
Kurse pala turke nëpërmjet kësaj marrëveshjeje garanton juridikisht
që grekët ortodoksë që ishin larguar dhe do të largoheshin nga vendi i
saj (Anadolli) nuk do të ktheheshin më prapa në Anadoll. Këmbimi i
popullsisë, që në fakt në një aspekt kishte qenë i dobishëm për të dyja
vendet (Turqi-Greqi), do të përfshinte dhe do të shndërronte në "të
këmbyer" edhe shqiptarët myslimanë që jetonin në krahinën e Çamërisë, si
një palë kjo e pafajshme dhe që nuk e priste të bëhej objekt i
këmbimit. Kështu fati i shqiptarëve do të mbetej në mëshirën e
Komisionit të Përzier të Këmbimit, që siç parashikohej do të krijohej
një muaj pas hyrjes së marrëveshjes në fuqi.
Një pikë tjetër e rëndësishme që duhet theksuar këtu është qëndrimi i
delegacionit turk në Lozanë. Dr. Riza Nur, kryetari i delegacionit
turk, bënte pjesë në Partinë "Liria dhe Pajtimi" (Hürriyet ve Ä°tilaf
Fırkası), forcë politike që ishte themeluar në Periudhën e Monarkisë së
II Kushtetuese. Këtu Dr. Riza Nur fillon e bashkëpunon me opozitarët me
origjinë shqiptare, madje ai akuzohet edhe për përkrahje të
kryengritjeve në Shqipëri. Si rrjedhim mund të thuhet që përpjekjet e
Dr. Riza Nur, i cili kishte simpati për shqiptarët, në Nënkomisionin e
Këmbimit të Popullsisë për të përjashtuar shqiptarët myslimanë të
Greqisë nga procesi i këmbimit me popullsinë greke të Anadollit, kanë
qenë përpjekje të sinqerta.
Për ta kuptuar edhe më mirë gjendjen e shqiptarëve myslimanë në Greqi
do të ishte e dobishme nëse i hedhim një vështrim të shkurtër jetës
politike të Venizellosit, i cili vuri në zbatim "Megali Idenë". Sepse në
kohën kur Venizellosi ishte kryeministër, Greqia pas Luftës së
Ballkanit jo vetëm që e dyfishoi sipërfaqen gjeografike dhe popullsinë,
por ajo fuqizoi edhe ekonominë. Për të bërë realitet Megali Idenë, në
Luftën e Parë Botërore Venizellos bashkëvepron me Shtetet e Antantës.
Kur Venizellosi ishte Kryeministër, Greqia pushton Izmirin dhe Anadollin
Perëndimor. Në këtë periudhë nënshkruhet edhe Traktati i Sevres. Në
zgjedhjet 1 nëntorit 1920 Venizellosi hyn në fushatë zgjedhore me hartën
e "Greqisë së Madhe", të shtypur mbi një letër të shtrenjtë në Angli.
Venizellos dhe përkrahësit e Megali Ideas i humbasin zgjedhjet dhe
kryeministër bëhet Dimitrios Gunaris, i cili nuk kishte besim se Megali
Idea do të realizohej me luftën (që vazhdonte në Anadoll).
Përveç grekëve që ishin kundër Megai Ideas një rol ndikues në humbjen
e zgjedhjeve nga Venizellosi kanë luajtur edhe identitetet e tjera në
Greqi. Në këtë periudhë 39% e popullsisë në Greqinë e Veriut ishte
myslimane (dhe shumica e tyre ishin shqiptarë) dhe mendohet që këta i
kanë thënë JO Megali Ideas në këto zgjedhje. Ndërkohë që Venizellosi
humbet zgjedhjet dhe e braktis vendin, në Greqi kthehet Mbreti
Konstantin. Qeveria e re e krijuar nga ata që përkrahin idenë "një Greqi
e vogël, por e respektuar", jo vetëm që nuk e tërhoqi ushtrinë greke
nga Anadolli, por në fillim të vitit 1921 ajo ushtron censurë ndaj
shtypit dhe pengon kështu informimin e popullit mbi humbjet, dështimet
dhe fatkeqësinë që po i ndodhte në Anadoll ushtrisë greke. Kështu
Venizellos çlirohet nga barra e dështimit të Megali Idea-s. Mirëpo
kundërshtarët e akuzojnë Venizellosin se ai i kishte humbur me dashje
zgjedhjet dhe me qëllim për ti ngarkuar mbretit barrën e humbjes së
luftës në Anadoll. Pas humbjes që pësoi në vitin 1922 ushtria greke
fillon e ndërhyn edhe në jetën politike të vendit dhe i propozon
Venizellosit detyrën e përfaqësimit të vendit në bisedimet e paqes në
Lozanë. Ndryshimet tronditëse që ndodhën në Greqi pas vitit 1922 gjejnë
pasqyrim edhe në politikë dhe në vitin 1928 Venizellos zgjidhet përsëri
kryeministër duke pasur këtë herë me vete edhe përkrahjen e grekëve që
kishin ardhur nga Anadolli në kuadër të këmbimit të popullsisë.
Në kuadër të Megali Idea-s krahina e Çamërisë (Epiri) në tokat e
Greqisë përfshihet pas Luftërave Ballkanike dhe në periudhën kur
kryeministër i vendit ishte Venizellosi. E rëndësishme është këtu humbja
e zgjedhjeve të 1 nëntorit 1920 nga Venizellosi për shkak të qëndrimit
që mbajtën grupe të ndryshme në Greqi kundër Megali Idea-s ndërkohë që
në Anadoll vazhdonte pushtimi grek si dhe shqiptarët myslimanë, si një
faktor i rëndësishëm brenda këtyre grupeve. Shtojmë këtu që Greqinë në
Konferencën e Lozanës e përfaqëson Venizellosi dhe ai është personi që
thotë fjalën e fundit në emër të vendit për çështjen e këmbimit të
popullatës. Edhe ai ndjek një politikë në drejtim të nxjerrjes jashtë
vendit të grupeve të tjera në Greqi, sidomos të myslimanëve. Duke parë
këto zhvillime mund të thuhet që jeta politike e Venizellosit ka ndikuar
drejtpërdrejt në fatin e shqiptarëve myslimanë në Greqi.
Çamëria ose Tesprotia, siç i thonë grekët, gjendet në zonën e Epirit.
Ajo fillon nga brigjet e Detit Jon dhe vazhdon në lindje me Malet
Joniane dhe zgjatet deri në Gjirin e Prevezës. Popullsia shqiptare që
jeton këtu si paraardhës të saj pranon ilirët dhe që nga koha e ilirëve e
prapa është autoktone në këtë krahinë. Një pjesë tjetër e rëndësishme e
popullsisë jeton në kasabatë dhe fshatrat e ngritura në të dy anët e
Lumit e Kallamatës. Ndërkohë që para Luftës së Parë Botërore 93% e
popullsisë së kësaj zone ishte shqiptare, pas luftës raporti i
popullsisë shqiptare bie në 50% për shkak se shqiptarët myslimanë ishin
detyruar ta braktisnin krahinën. Greqia e pranon pakicën shqiptare, e
cila jetonte dhe bënte pjesë brenda kufijve të Traktatit të Sevrës, të
nënshkruar më 10 gusht 1920. Krahas kësaj për shkak se popullsia
shqiptare ortodokse në rajon nuk prekej, mendohet që shumë shqiptarë
myslimanë janë konvertuar në të krishterë. Shqiptarëve ortodoksë u thonë
edhe "Arvanitas".
Delegati grek madje edhe në mbledhjen turko-greke të këmbimit të
popullsisë, që u mbajt pas nënshkrimit në Lozanë të Marrëveshjes së
Këmbimit, e shprehu edhe një herë se qeveria greke nuk kishte ndonjë
qëllim për të dërguar jashtë vendit pakicën shqiptare (myslimane) që
jetonte në zonën e Epirit. Madje Greqia për të eliminuar shqetësime të
tilla tek shqiptarët në datën 6 gusht 1923 i dërgon një letër Lidhjes së
Kombeve, përmes të cilës deklaron që pakica shqiptare në Greqi do të
përjashtohet nga procesi i këmbimit të popullsisë. Ndërkaq edhe
përgjegjësi (përfaqësuesi) grek në Tiranë më 3 tetor (1923) thotë se
Greqia do të respektojë përgjegjësitë (që i ngarkon marrëveshja e
këmbimit) dhe shqiptarët myslimanë nuk do të jenë objekt i kësaj
marrëveshjeje, ata do të përjashtohen nga këmbimi i popullsisë. Por
qeveria greke të gjitha këto zotime që kishte dhënë nuk i mban.
Përkundrazi në procesin e këmbimit të popullsisë që filloi pas
nënshkrimit të Marrëveshjes së Këmbimit në Lozanë ajo vihet në veprim
për ti këmbyer shqiptarët (myslimanë) të Çamërisë, zonë të cilën Greqia e
kishte pushtuar pas Luftërave Ballkanike dhe ku shumica e popullsisë
ishte e besimit mysliman, me refugjatët grekë që vinin nga Anadolli/ TRT