Skënder Buçpapaj: Jeni ndër të paktët krijues shqiptarë që veprat tuaja i krijoni në një gjuhë të huaj. Madje jeni ndoshta i vetmi që i krijoni ekskluzivisht në gjuhë të huaj. A ndjehet ndopak i dyzuar një shqiptar që krijon në anglisht?
Gëzim Alpion: Une u largova nga Shqipëria për të studiuar në Kajro në vitin 1985 dhe që nga ajo kohë komunikoj, shkruaj dhe botoj në gjuhën angleze.
Skënder Buçpapaj: Një ndër interesimet tuaja kryesore si filozof, sociolog, shkrimtar e publicist është përfaqësimi i të "˜tjerëve' në mediat britanike dhe europiane, pra dhënia e imazhit të të huajës në këto hapësira. Në këtë kontekst hyn imazhi i shqiptarit, deri dje në këto hapësira krejt i huaj dhe ende sot disi i huaj. Cilat janë sfidat që mbart në vetvete ky interesim i juaj në rastin e temës shqiptare? Dhe si është shqiptari në raport me të "˜huajt' e tjerë?
Gëzim Alpion: Qëllimi im si studiues dhe krijues kur trajtoj tematikën shqiptare për lexuesin dhe audiencën perëndimore është të jem sa më i informuar dhe objektiv, dhe të trajtoj jo tema ekzotike, që në Perëndim vazhdojnë të jenë të preferuara, por tema te cilat dëshmojnë për vlerat e vërteta dhe sfidat e kombit tonë. Në Perëndim diskursi për Shqipërinë dhe vende të tjera të vogla, "˜të pa civilizuara' dhe të "˜parëndësishme' vazhdon të jetë tendencioz, jo gjithmonë i mirinformuar, dhe në disa raste edhe keqdashës.
Skënder Buçpapaj: Ju shkruani në gjuhë të huaj dhe për publikun e huaj. Dhe shkruani kryesisht për elitat e huaja. Cilat janë përparësitë dhe mangësitë e këtij përcaktimi që keni bërë? Sa ju mungon publiku shqiptar dhe sa ju mungon publiku i gjerë?
Gëzim Alpion: Studimet akademike nga natyra nuk destinohen për një numër të madh lexuesish. Si studiues dhe shkrimtar unë kam nocione elitiste se ç'do të thotë të jesh autor. Kjo nuk do të thotë se e nënvleftësoj lexuesin e zakonshëm, por se autori nuk duhet të bëjë kompromis me tematikën dhe stilin e të shkruarit me qëllim që të ketë sa më shumë lexues. Autori nuk duhet të synojë të jetë në nivelin e lexuesit, por ta ngrejë lexuesin në nivelin e tij. Kjo nuk është shumë e lehtë, por mund të arrihet po qe se gjuha që përdoret në studime shkencore nuk komplikohet, në disa raste për snobizëm intelektual. Tematikat e komplikuara trajtohen dhe konkluzionet e mënçura shprehen më mirë në gjuhë të thjeshtë. Para së gjithash studiuesi, ashtu si shkrimtari, duhet të jetë mjeshtër i gjuhës.
Gjuha në letërsi sigurisht që është më afër gjuhës që përdorin njerëzit në jetën e përditshme por "˜thjeshtësia' e kësaj gjuhe duhet të jetë mbartëse e ideve të rëndësishme dhe një mjet efikas për të trajtuar çështje sensitive që lexuesi i zakonshëm, ndryshe nga lexuesi i punimeve shkencore, ka mundësi të jetë në kontakt vetëm nëpërmjet letërsisë. Çështjet e lartpërmendura të gjuhës unë i kam parasysh në botimet e mia si studiues dhe shkrimtar, veçanërisht në studimet për Nënë Terezën apo në krijimtarine artistike kur trajtoj temën e refugjatëve dhe azilantëve shqiptarë në Perëndim.
Publiku nuk më mungon. Unë jam në kontakt të vazhdueshëm me lexues dhe studiues të huaj dhe shqiptarë të cilët më shkruajnë për t'u interesuar për veprimtarinë time shkencore dhe krijuese, për të më bërë pyetje kur lexojnë librat, ose thjesht për të ndarë me mua përshtypjet e tyre rreth botimeve të mia.
Skënder Buçpapaj: Ju jeni lektor në Universitetin e Birmingham-it. Merreni me kërkime studimore në sociologjinë e medias, famës, fesë dhe nacionalitetit. Po ashtu merreni me letërsi të mirëfilltë artistike. Pikëpamjet tuaja dhe përfundimet tuaja i ballafaqoni në forume shkencore akademike. A e ndjeni veten të shpërndarë ndërmjet këtyre interesimeve. Dhe si ia arrini t'i disiplinoni e harmonizoni interesimet tuaja krijuese e kërkimore me njëra-tjetrën? Po në rrafshin privat?
Gëzim Alpion: Studiuesi dhe krijuesi tek unë janë dy binjakë që nuk rivalizojnë por komplimentojnë njëri tjetrin. Ka gjëra që mund te trajtohen më mirë dhe në mënyrë më të plotë dhe më të thellë nëpërmjet studimeve shkencore në disiplina të ndryshme akademike. E njëjta gjë është e vërtetë për krijimtarinë. Në fund të fundit si shkencëtari dhe krijuesi kanë një qëllim të përbashkët: te dy hedhin dritë mbi enigmën që është njeriu.
Skënder Buçpapaj: Një ndër librat tuaj të viteve të fundit është "˜Nënë Tereza: Shenjtore apo e Famshme?' Për këtë figurë janë shkruar vepra të pafundme, por vepra juaj ka zgjuar interesim të posaçëm si trajtimi më shterues dhe autoritativ i kësaj figure. Dalja e librit tuaj përkon me një periudhë kur në opinionin shqiptar po rishikohen të gjitha figurat tona, deri edhe vetë Skënderbeu. Dhe madje duket se mbizotëron rishikimi negativ i vlerave pozitive. Si e shikoni këtë dukuri në kuadrin e imazhit të shqiptarit në botë dhe të identitetit shqiptar në vetvete, si dhe vendin e rolin e elitës shqiptare në këtë kontekst?
Gëzim Alpion: Që figurat tona kombëtare po rishikohen është gjë e mirë dhe e paevitueshme. Një figurë që nuk ngjall interes në momente kyçe në historinë kombëtare ndoshta nuk e meriton të cilësohet si një personalitet i kombit. Figurat kombëtare janë deri diku si perënditë; brezat u drejtohen atyre për frymëzim, për të gjetur përgjigje për problemet që hasin.
Është për të ardhur keq kur vërehet që arsyet për të cilat po rishikohen, përbalten apo injorohen disa nga figurat kombëtare në ditët tona, veprime që janë ose të pa principta ose të dyshimta.
Përsa i përket regjistrimit dhe analizës së historisë dhe të figurave tona historike, ne kemi mbetur aty ku kemi qënë: autodidaktë subjektivë. Shkrimi i historisë është gjithmonë i vështirë, por në rastin tonë duket akoma si i pamundur. Kjo është arsyeja që një ndër kombet më të vjetër në botë si kombi ynë ka mbetur me një defiçit të thellë përsa i përket rekordeve (kujtesave) historike dhe analizave objektive të momenteve kyçe në historinë tonë, veçanërisht në kohët moderne. Në qoftë se për periudhën para 1912-tës nuk ngurojmë t'ua lëmë fajin të huajve, për mangësitë që kemi në historinë e dokumentuar dhe për interpretimin tendencioz të historisë sonë, në 100 vjetët e ekzistencës së shtetit shqiptar mëkatet janë kryesisht tonat.
Historia si disiplinë është nga më të dëmtuarat në shkencat sociale shqiptare. Politizimi i historisë mbetet problem serioz tani në pluralizmin politik po aq sa në kohën e mbretërisë dhe të regjimit komunist. Këshilla e Konicës në vitin 1902, kur i referohej Ali Pashë Tepelenës, se figurat historike duhen analizuar dhe gjykuar jo në kontekstin e së sotmes por të kohës kur ata jetuan dhe vepruan, akoma nuk është marrë parasysh si duhet nga historianët shqiptare. Si Zogu dhe Hoxha, edhe disa drejtues të shtetit shqiptarë të dy dekadave të fundit me sa duket mendojnë se ata e pollën Shqipërinë. Kjo është arsyeja kryesore se përse historia shqiptare e shekullit të fundit është dhe ka të ngjarë të vazhdojë të mbetet edhe për disa kohë një histori e fragmentuar.
Skënder Buçpapaj: Identiteti shqiptar dhe imazhi shqiptar janë dy temat më të debatuara në nivelet e ndryshme të opinionit shqiptar, në kuadrin e integrimeve tona perëndimore e globale. Ndërkohë interesimet tuaja shkencore e krijuese janë përqëndruar në trekëndëshin Perëndim-Bota Arabe-Indi. Si mund t'jua shpjegoni lexuesve tanë këtë gjeografi të interesimeve tuaja? Dhe sa mund ta gjejë veten shqiptari, në këtë rast edhe ju si individ, në këtë gjeografi?
Gëzim Alpion: Ashtu si edhe tani, shqiptarët për afro 2000 vjet kanë jetuar në skajet e civilizimeve dominuese pa u integruar plotësisht me ta si komb në tërësi. Pavarësisht nga kjo ekzistencë periferike, kombi ynë vazhdimisht ka nxjerrë figura të një rëndësie ndërkombëtare të cilët me vizionin e tyre kanë treguar se shqiptarët janë të predispozuar të jenë pishtarë të emancipimit njerëzor.
Këtë në kohët moderne e tregoi në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë Muhamet Aliu i cili me forcën e vullnetit dhe largpamësinë e tij themeloi Egjiptin modern duke e orientuar atë drejt civilizimit perëndimor. Më së fundi, sinteza e shpirtit praktik dhe e botës së pasur shpirtërore të kombit tonë u bë Nënë Tereza që gjatë gjysmës së dytë të shekullit të njëzetë mishëroi në praktikë bamirësinë kristiane dhe respektin për dinjitetin njerëzore në një vend si India ku Kristianizmi, me gjithe traditën dymijëvjeçare, ka mbetur një fe e "˜huaj'.
Unë kam pasur fatin të studioj në Shqipëri, Egjipt dhe Angli si dhe privilegjin të njihem nga afër dhe të shkruaj për tema që kanë të bëjnë me civilizimin Perëndimor, Egjiptian, dhe Indinë.
Skënder Buçpapaj: Dy veprat tuaja të mirëfillta artistike, tragjedia "˜Vouchers' (Tollonat) dhe drama "˜If Only the Dead Could Listen' (Sikur te Vdekurit të Dëgjonin) ju trajtoni temën e trajtimit të azilkërkuesve dhe të refugjatëve në Britani. Konflikti më i dhimbshëm në këto vepra dramatike është ai i rinjohjes midis shqiptarëve në të dy anët e kufirit të dikurshëm, ai midis një perkthyesi shqiptar nga Shqipëria dhe një azilkërkuesi nga Kosova. Si e shikoni këtë dukuri në kuadrin e rinjohjes midis shqiptarëve, sidomos në kuadrin e diasporës shqiptare në Perëndim e në raportet e saj me hapësirën tonë kombëtare në Ballkan?
Gëzim Alpion: Në trajtimin e temës së rinjohjes si dramaturg qëllimi im është të theksoj se nuk ka "˜komb shqiptar' dhe "˜komb kosovar' por vetem "˜nje komb shqiptar'. Nuk duhet të ngatërrojmë nocionet "˜shtet', "˜komb' dhe "˜komb-shtet'. Kufijtë gjeografikë që na u imponuan si komb nuk na ndyshuan karakterin kombëtar. Specifika e zhvillimeve sociale në Shqipëri dhe Kosovë (si dhe në hapësirat shqiptare në Mal te Zi, Maqedoni dhe Greqi) duhet studiuar si nje fenomen i natyrshëm, por kjo specifike nuk dëshmon dhe as nuk duhet interpretuar si dëshmi e identitetit tonë "˜të dyzuar'.
Skënder Buçpapaj: Këto vepra janë vënë në skenë në teatrot perëndimore. A keni menduar për t'i vënë në skenë edhe në teatrot shqiptare?
Gëzim Alpion: Pas premierës britanike, Kompania e Teatrit Dreamscape, që vuri dramën në skenë në Birmingham dhe Wolverhampton në 2006 dhe 2008, mori ftesa nga Teatri Kombëtar në Tiranë dhe Prishtinë. Dashamirës te artit dramatik në Sërbi dhe Kroaci, që u impresionuan nga tematika dhe mesazhi i dramës për rajonin e trazuar të Ballkanit, bënë përpjekje që trupa angleze të bëjë një turne në këto dy vende.
Me sa di unë, drejtues teatrosh, regjisorë dhe aktorë në Tiranë, Shkup dhe Tetovë kanë treguar intersim për dramën. Meqë drama është shkruar dhe botuar në gjuhën angleze, mbetet problemi i përkthimit. Unë do ta ndjek me kënaqësi të veçantë premierën shqiptare kudo dhe kurdo që kjo të realizohet.
Ne gusht do të bëj prezantimin e dramës në Hotel Tirana; ky aktivitet do të organizohet nga Z. Mujo Buçpapaj, Drejtor i Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës Arbnori.
Skënder Buçpapaj: Pjesë e diasporës në Perëndim jemi edhe ne intelektualët që punojmë e jetojmë këtu, pavarësisht veçorive të secilit prej nesh si individë dhe si kategori. Si e shikoni rolin e elitës shqiptare në diasporë lidhur me imazhin shqiptar, identitetin shqiptar në kontekstin e integrimit të diasporës në Perëndim dhe rolit të saj në atdhe?
Gëzim Alpion: Kombi dhe shteti shqiptar rilindi në kohët moderne nga vizioni, idealizmi, përkushtimi dhe sakrificat e elitës intelektuale në diasporë, si në Orient dhe në Oksident. Edhe sot elita e intelektualëve shqiptarë në disporë mund dhe duhet të luajë rol të madh, dhe jo vetëm për të përmirësuar imazhin akoma negativ të kombit tonë në botë.
Në kohën tonë, elita shqiptare në mërgim është aktive por jo e organizuar. Ajo që e bënte imperative organizimin e diasporës në kohën e vëllezërve Frashëri, Konicës, Nolit dhe Qemalit, ishte mungesa e një shteti shqiptar. Në kohën tonë elita intelektuale që ka mërguar do të jetë në gjendje të organizohet shumë më mirë dhe për pasojë t'i shërbej më me efikasitet kombit, po qe se në Shqipëri dhe Kosovë ekzistojnë institucione qeveritare që merren direkt me emigracionin dhe me propagandimin e kulturës shqiptarë ne botë.
Është absurde që një komb si i yni, një pjesë e konsiderueshme e të cilit është shpërndarë në të gjithë botën, akoma nuk ka ministri emigracioni as në Tiranë as në Prishtinë. Po ashtu, shteti shqiptar dhe ai kosovar duhet të investojnë në krijimin e një ministrie apo instituti që të merret kryesisht me propagandimin e kulturës kombëtare në botë. Një institucion i tillë duhet të ketë një fond të veçantë për t'u përdorur në formë bursash, etj, për studiues të huaj të interesuar në kulturën, gjuhën dhe traditat tona. Po qe se duam të na njohë bota, duhet te investojmë, dhe shumë. Instituti Gëte dhe British Council janë disa nga shembujt nga të cilët qeveritarët e Tiranës dhe të Prishtinës mund të mësojnë në këtë drejtim.
Që nga krijimi i shtetit shqiptar, propagandimi i kulturës tonë në botë është bërë dhe vazhdon të bëhet në mënyre amatoreske dhe shpesh qesharake nga diplomatët shqiptarë. Për fat të keq, një numër i konsiderueshëm i diplomatëve shqiptarë edhe sot nuk janë në gjendje ta përfaqësojnë kombin tonë denjësisht në botë. Disa prej tyre janë jo vetëm të pakualifikuar si duhet në artin e diplomacisë por nuk kanë as horizontin e duhur arsimor, kulturor dhe gjuhësor për të shërbyer si përçues të denjë të kulturës shqiptare në botë.
Skënder Buçpapaj: Kur jemi te identiteti dhe imazhi, si pjesë e krizës sonë shpirtërore shikohet edhe braktisja që i ka bërë lexuesi shqiptar letërsisë shqiptare? Nga ana tjetër kemi një ngarendje gulçuese të autorëve për të mbetur në historinë e letërsisë shqipe apo për të hyrë me të njëjtin status të mëparshëm në çdo histori letërsie të rishkruar? Si e shikoni ju këtë problem sidomos në mënyrën e studimit të letërsisë shqipe në shkolla?
Gëzim Alpion: Unë nuk kam njohuri të mjaftueshme për të komentuar se si dhe sa studiohet letërsia shqipe në shkollë në Shqipëri këto njëzetë e pesë vitet e fundit.
Po qe se lexuesi shqiptar është vërtet i distancuar në këtë shkallë nga letërsia, kjo është shqetësuese sepse nuk mund të ketë letërsi pa lexues. Përsa i përket tendencës së disa autorëve për të mbetur apo hyrë me çdo kusht në historinë e letërsisë shqipe mund të them se kush ka besim se veprat e tyre do t'i qëndrojnë provës së kohës, ata nuk kanë se përse të shqetësohen sepse arti i vërtetë rizbulohet dhe mbijeton edhe po qe se injorohet, neglizhohet apo deri diku edhe harrohet përkohësisht.
Shkrimtarët e vërtetë e dinë se vlerësimi i tyre objektiv ndodh vetëm pas vdekjes. Ky sigurisht që nuk është lajm shumë i mirë për të gjithë ata që shkruajnë, por shkrimtarët seriozë nuk shkruajnë për të mbetur në histori por sepse e shikojnë krijimtarinë si një dhunti misterioze dhe mision të shenjë për të folur në emër të njerëzimit. Ezra Pound thotë se letërsia është lajm qe mbetet lajm. Kush ka besim se thotë diçka të re, nuk ka përse të shqetësohet po qe se nuk hyn në historinë e letërsisë sa është gjallë.
Skënder Buçpapaj: Sa jemi në gjendje ne shqiptarët ta shkruajmë historinë tonë, në këtë kontekst edhe historinë e letërsisë shqipe? A duhet të vendosin të huajt? Sa dhe si duhej të ishte roli i të huajve në këtë drejtim?
Gëzim Alpion: Vetëm kur shkenca shqiptare të jetë e pavaruar nga politika ne do të jemi në gjendje të shkruajmë në mënyrë objektive për historinë tonë kombëtare dhe historinë e letërsisë shqipe. Ekspertët shqiptarë të historisë së kombit dhe historianët e letërsisë shqipe duhet të studiojnë më shumë dhe të përvetësojnë më mirë eksperiencën a madhe që kolegët e tyre në botë, veçanërisht në Perëndim, kanë në këtë drejtim.
Unë mendoj se ekspertët shqiptarë duhet të bashkëpunojnë me ekspertë të huaj të historisë shqiptare dhe të historisë së letërsisë shqipe, dhe ne duhet të jemi të lumtur që ka të tillë, por të mos vendosin me ta raporte të gurut me dishepujt.
Mësime në këtë drejtim duhet të nxjerrin edhe studiuesit shqiptarë të disiplinave të tjera shkencore. Për ne shqiptarët deri në vitet e fundit në Perëndim kanë folur dhe shkruar vetëm perëndimorët, një pjesë e të cilëve nuk kanë qenë specialistë të mirëfilltë të çështjes shqiptare.
Nga eksperienca ime kam vënë re se tematika shqiptare në akademitë perëndimore shpesh nuk konsiderohet si "˜e modës', dhe nuk merret shumë seriozisht, veçanërisht kur studiuesit janë shqiptarë. Kjo ka bërë që një numër intelektualësh shqiptar, që në dy dekadat e fundit kanë kryer studime pasuniversitare në Perëndim, ose nuk e trajtojnë tematikën shqiptare, ose kur e merren me të influencohen nga agjenda dhe këndvështrimet e studiuesve perëndimorë me të cilët bashkëpunojnë për tema shkencore mbi Shqipërinë, Kosovën, trojet shqiptare dhe Ballkanin. Në fillim të karrierës akademike kjo është një taktikë e kuptueshme nga ana e studiuesve shqiptarë të cilët kur të afirmohen si studiues shpresoj se do të jenë më të pavaruar në zgjedhjen dhe trajtimin e tematikës shqiptare.
Skënder Buçpapaj: Duke mbetur te tema e letërsisë. Dikur me investimin e shtetit, tani me investimin e autorëve dhe të qarqeve të tyre letërsia jonë vazhdon të përkthehet e të botohet jashtë vendit. Pavarësisht kësaj ajo ende nuk e gjen lexuesin e huaj. Siç shihet nga shkrimi juaj i këtyre ditëve "˜Visar Zhiti dhe fundi i vetmisë së Kadaresë' këtë shqetësim e keni edhe ju. Si e shpjegoni këtë dukuri? Sa është faji i vetë letërsisë dhe sa është faji i koniunkturave të trashëguara apo të reja? Sa duhet shqetësuar realisht për këtë?
Gëzim Alpion: Disa tituj cilësore të letërsisë shqipe janë botuar dhe vazhdojnë të botohen në gjuhë të huaja por në këtë drejtim duhet bërë më shumë. Kur kritika letrare shqiptare të ngrihet në nivelin e duhur shkencor, ka shumë të ngjarë që botuesit e huaj do t'iu referohen ekspertëve letrarë shqiptarë për zgjedhjen e titujve që duan të përkthejnë.
Skënder Buçpapaj: A mund ta njihni lexuesin tonë me botimet tuaja të reja dhe me planet tuaja krijuese për perudhën e afërt?
Gëzim Alpion: Kohët e fundit kam studiuar dhe botuar për krijimtarinë e kineastit bengalian Satyajit Ray. Para pak ditësh Globic Press nxori në qarkullim edicionin amerikan të librit "Encounters with Civilizations: From Alexander the Great to Mother Teresa", i cili fillimisht u botua nga Meteor Books në Indi vitin që kaloi.
Ka më se një vit që po merrem me studimin e veprës së plotë të Konicës dhe së shpejti do të filloj një studim modest ku, ndër të tjera, do të argumentoj se Konica ishte jo vetëm intelektuali më i shquar shqiptar i brezit të tij, siç është argumentuar deri tani nga disa ekspertë shqiptar të Konicës, por, për mendimin tim, edhe një nga intelektualët më të shquar perëndimorë të gjysmës së parë të shekullit të njëzetë. Për mendimin tim, analiza që Konica i bën prodhimit masiv në kapitalizëm dhe standartizimit të shijeve si një nga pasojat e tij, e bëjnë atë një pararendës të Shkollës së Frankfurtit.
Comments (0)
Dërgoja shokut
Printo
