Xhejms Xhojs (James Joyce), një prej autorëve më të mëdhenj të Shekullit
XX, lindi në Rathgar, një rrethinë e Dublinit më 2 shkurt 1882. I përket një
familjeje të shoqërisë së lartë. Por kushtet financiare shkojnë duke u bërë
gjithnjë e më shqetësuese. Prindërit e regjistruan në shkollën katolike të
jezuitëve, Clongowes Wood College, pastaj studion edhe në Belvedere College,
institucion tjetër jezuit. Laurohet në gjuhët moderne. Që në vitet e studimeve
manifeston një karakter antikonformist dhe kryengritës. Më 1904 shkruan veprën
autobiografike "A Portrait Of The Artist" (Portreti i një artisti) të
cilën vendos ta shndërrojë në roman "Stephen Hero" (Heroi Stefan).
Romani konsiderohet një afresk i shkëlqyer estetiko-metafizik, ku vend qendror
zë kërkimi i së bukurës, parë në kuadrin e ankthit të njohjes së çështjes
kryesore të ekzistencës: të vërtetës. Stephen Dedalus nuk është thjeshtë një
personazh, por një metaforë e madhe e artistit modern, antikonformist e
kryengritës kundër dogmatizmit social, shprehur nëpërmjet analizave komplekse
psikologjike të shpirtit të protagonistit.
Ndërkohë kishte filluar që të shkruante poezi, të cilat i botoi në vëllimin
"Muzikë Dhome". Në këto poezi ai u përmbajt në modelin romantik dhe e romantikës së
vonuar. Ndërsa në gazetën "Irish Homestead" botoi tri tregime të
cilat më vonëdo të përmblidheshin në një tjetër libër thelbësor të Xhijsit të
titulluar, "Njerëz nga Dublini". Po në këtë kohë u takua me Nora Barnacle, që
vinte nga pjesa perëndimore e Irlandës në kërkim të punës si kamariere, e cila
pastaj iu bë shoqe për të gjithë jetën.
Më 1902 pas vdekjes të së jëmës detyrohet që të sigurojë vetë mjetet e
jetesës, duke dhënë një kohë mësim në një shkollë të Dublinit, pastaj
transferohet në Trieste, ku u njoh me Italo Svevo, që aso kohe ishte vetëm një
nëpunës i zymtë krejtësisht në anonimat. Në Trieste ai vazhdoi që të jepte
mësim, por i shqetësuar, duke ndjerë se ky qytet ishte tepër i ngushtë për të,
preferon që të transferohet në Cyrih. Më 1922 i kthehet edhe një herë Parisit,
ku qendron aty deri më 1940, dhe pas pushtimit nazist detyrohet që të gjejë
strehë rishtas në Cyrih.
Në fillimet e tij krijuese, gjatë një periudhe pushimesh që kalon në
Romë, ai punon si korrespondent i huaj i një banke, dhe fillon që të projektojë
ende pa hedhur asnjë rresht në letër, një tregim të jetës dublineze, që do të
shërbente si embrion për Ulisin. Ulisi është vepra e dytë madhore e opusit
xhoisian. Romani pretendon të jetë një epikë kryeposhtë, ku protagonisti humb
në kaosin e Dublinit të fillimshekullit duke bërë "gjeste" banale e të
rëndomta. Shkruar mes viteve 1914 e 1921, kryevepra përfaqëson një revolucion
estetik, ku përvijohet një këndshikim krejt i ndryshëm i formave, strukturave e
përmbajtjeve të romanit. Vepra është thellësisht autobiografike e në të njëjtën kohë
objektive, një paralelizëm midis mitit të Odisesë dhe realitetit të jetës
dublinase, filtruar përmes shijes personale për filozofinë, artin, historinë e
gjuhës dhe variacioneve të saj. Nga pikëpamja teknike, përdorimi sistematik i
"Stream Of Consciousness" ("përroi i ndërgjegjes" ose
monologu i brendshëm), arrin në nivele të skajshme dhe tejet të paarritshme nga
të tjerët.
Në "Ulisse" kërkimi estetik e eksperimental monton "strukturat
e thella" të fjalës, me një punë "inxhinierike" mbi trajtat e errëta të
komunikimit gjuhësor, nga strukturat e anglishtes dhe prek rrënjët arkaike të
të folurit. Mjafton të studiosh Xhojsin të kuptosh se pjesa e parë e Shekullit
XX paraqet një epokë të eksperimenteve në të gjitha fushat e kulturës. Duke
eksperimentuar forma të reja, modernistët e përqendruan vëmendjen në proceset
mendore që zhvillohen në qenien njerëzore, duke kërkuar t'i eksplorojnë ato
procese. Nga teknikat e përdorura për të shprehur përroin e ndërgjegjës
përfshihen " Flash Back ", ngjarja brenda ngjarjes, përdorimi i
similitutave, pra krahasimeve të stërzgjatura, metaforave dhe sistemit të
veçantë të pikësimit. Metoda e përdorur nuk përfill logjikën e subjekteve,
rregullat e sintaksës dhe shenjat e pikësimit pikërisht për të pasqyruar kaosin
e mendimeve.
Në rrafshin privat të Xhojsit, duhet shënuar sëmundja e rëndë e syve dhe për
disa kohë humbja e plotë e shikimit, çka e detyroi të bënte ndërhyrje të
panumërta kirurgjike. Udhëton pa pushim midis Anglisë, Zvicrës e Gjermanisë.
Fragmente të "Finnegans Wake" (Zgjimi i Fineganëve), kryevepra e
kryeveprave, janë publikuar nga revistat letrare avanguardiste, duke shkaktuar
gjykime të ashpëra dhe polemika.
Fillojnë shqetësimet e para mendore të së bijës, por Xhojs e mban atë gjithmonë
me vete, duke e lënë në klinikë vetëm gjatë krizave më të shfrenuara. Më 1939,
më në fund, publikohet i plotë "Zgjimi i Fineganëve", një zhvillim monumental i
temave strukturore të "Uliksit" frymëzuar nga filozofia e historisë së G. B.
Vico. Pas fillimit të Luftës së Dytë Botërore Xhojs shkon në Zyrih ku edhe vdes
gjatë një ndërhyrjeje kirugjike, më
1941./ Elida BUÇPAPAJ
BOX
Cikli me poezi
KABRA
Ai rrugëton pas një dielli dimërak
Duke shtyrë pendën e qeve përgjatë udhës të ftohtë të kuqe
Duke u thirrur atyre, me zërin që ata e njohin
Ai i drejton kafshët e tij lart mbi Kabra.1)
Zëri u tregon atyre se në shtëpi është ngrohtë
Kafshët bëjnë muu dhe muzikë të vrazhdë me thundrat e tyre
Ai i ndjell ato me një degë peme të lulëzuar që e mban përpara
Tymos avull prej ballit të tyre.
I pagdhëndur, i lidhur pas qeve
Sonte i shtriqur gjërë e gjatë pranë zjarri !
Mua më qan zemra prej rrëkesë së zezë
Për degën time të këputur !
-----
1)Kabra (Cabra) është emri i një rrethine në Dublin, ku familja e
Xhoisit ka jetuar prej 1902-1904. Titulli në origjinal i poezisë është Tilly.
ECCE PUER
Nga e shkuara terr
Një fëmijë ka lindur;
Me gëzim
dhe dert
Zemra ime
është grisur.
I qetë është djepi
Ku fle kërthija.
Nga gjumi e rikthefshin
Fati dhe dashuria!
Fryma e jetës së brishtë
Bie mbi
xham;
Bota që
nuk ishte
Thotë ja
ku jam.
Ndërsa
fëmija fle,
Një burrë plak vdes
Oh at, i braktisur
Yt bir të lyp ndjesë!
-------
Jo poezi është shkruar me rastin e lindjes të Stefanit (Stephen), nipit
të Xhoisit dhe pas vdekjes të të jatit. Titulli nga latinishta do të thotë
"Ja ! një djalë"
KUJTIMIT
TË LOJËS SË AKTORËVE NË NJË PASQYRË NË MESNATË
Goja
është shprehëse e dashurisë suaj. Kërcëlloni
Dhëmbin e trembëdhjetë
Për të hapur gojën vesh më vesh së qeshuri. Kruajeni
Zgjeben dhe qelen tuaj, lakminë lakuriqe të mishit.
Fryma e dashurisë në ju është bajate, e thënë apo e kënduar,
E thartë si fryma e lopëve,
Ashpërsia e gjuhës së tyre.
Kjo gri që na kqyr nuk shtrihet
Dot, është asht e lëkurë e mpirë
Buzët e tyre të lyrëta formojnë puthjet e tyre. Askush
Nuk do t'ia donte ato gojë që kini mbi fytyrën tuaj.
Uria e tmerëshme pllakos orën e saj.
Nxirreni zemrën tuaj tej, gjakun e kripur të saj, frut i lotëve.
Merreni dhe kapërdijeni !
AJO DERDH LOTË MBI RAHUN 1)
Shiu mbi Rahun bie butë, butësisht bie,
Mbi tokën ku i dashuri im i shkretë shtrihet
I trishtë zëri i tij më thërret mua, thirrje e trishtë,
Si një hënë e lindur ngjyrë gri.
Dashuri, dëgjomë
Kaq butë, kaq pikëllueshëm zëri i tij kurrë s'ka qënë,
Kurrë papërgjigje, dhe i terrët shiu si tani,
Asnjëherë s'ka rënë.
Terr zemrat tona, oh dashuri, lermë të shtrihem e ngrirë
Si zemra e tij pikëllueshëm është shtrirë
Nën gjembat e hënës gri, mykut të zi
Dhe ankimeve të shiut nëpër dhëmbë.
---------
1)Rahun (Rahoon) emër vendi në Irlandë.
I shqipëroi: Elida BUÇPAPAJ