VOAL - Online Zëri i Shqiptarëve - Kadare rrëfen pse nuk i ka besuar JorgaqitNJË NGJARJE QË MBARON ME QENNga ISMAIL KADARE

"Një ngjarje që mbaron me qen" titullohet kapitulli i librit të ri të Ismail Kadaresë "Mëngjeset në kafe Rostand", në të cilin shkrimtari i përgjigjet më në fund, letrës së hapur të Nasho Jorgaqit. Në fakt, Kadare, nuk e përmend me emër, siç do ta lexoni në pjesën që po boton "Gazeta Shqiptare", por mes radhëve, kuptohet se ky kapitull i kushtohet një sqarimi për këtë çështje. Në korrik, Jorgaqi botoi në "GSH", një letër të hapur për Kadarenë. Ai pretendonte se romani "Mjegullat e Tiranës" nuk ishte shkruar më 1958, por vitet e fundit, ndërsa shprehej i zhgënjyer pse shkrimtari i njohur e shihte romanin "Dashuria e Mimozës" të Jorgaqit si të "pavlerë".

E ndërsa letra e korrikut shkaktoi debat, vetë Kadare, nuk iu përgjigj, deri me daljen e librit të tij më të fundit me ese e shënime, ku argumenton datën e shkrimit dhe rrëfehet, pse nuk i ka besuar Jorgaqit, tregon porosinë e Drago Siliqit, dhe mes radhëve, duket se e etiketon Jorgaqin, si njeri të sigurimit... (fa.ni.)

Ismail Kadare*

"Një ngjarje që mbaron me qen"

Botimi i një krijimi të hershëm, një roman i kohës studenteske, i mbetur në dorëshkrim më shumë se gjysmë shekulli, ka ditë që po shkakton njëfarë zhurme në Tiranë. Zhurma, siç ndodh shpesh, është në thelb e kotë, për të mos thënë groteske, ngaqë e tillë është shtysa që e ka shkaktuar. Është letra e hapur e një letrari, ish-shok i vjetër i autorit, që shpall se ky roman nuk është i vitit 1958, siç ka dëshmuar autori i tij, në përgjegjësinë e tij të plotë morale, por i shkruar tani vonë.

Një deklarim i botuesit që shpjegon qartë se zotëron dorëshkrimin, prej të cilit është nxjerrë teksti i shtypur, ridëshmon, ashtu si autori, të njëjtën gjë: datën e hershme. Natyrisht, bashkë me gatishmërinë për ekspertizën e tekstit.

Mirëpo kjo nuk e pengon letërdërguesin ta botojë letrën.

Si zakonisht, në kësi rastesh ka një mëdyshje për përgjigje ose jo. Të shumtë janë ata që janë kundër përgjigjes (historia e përzierjes me krunde e me pula, ose e budallait që hedh një gur në lumë), por s'janë të paktë të tjerët që, për respekt ndaj publikut do ta donin njëfarë sqarimi të tipit: "s'besoni? shkoni te botuesi për ekspertizë".

Pas një mëdyshjeje, autorit i shkon ndër mend një zgjidhje e mesme: përgjigje, por pa kurrfarë dramaciteti. Madje me titullin që do t'i përshtatej plotësisht: "Letra e një budallai".

Titulli ngjan plagosës, por duket kaq e palogjikshme kjo letër, saqë të krijohet bindja se është i vetmi titull që meriton.

Mungesa e logjikës nis qysh nga përmendja e dy viteve fqinje 1958-1959. Në secilin prej tyre është shkruar nga një roman. Njëri, ai i vitit 1959, "Qyteti pa reklama", mbaruar në Moskë, përveç që përmendet prej vetë letërdërguesit, është botuar ndërkaq kudo nëpër Europë, i përcaktuar si romani i parë i autorit, çuditërisht shpërfillës ndaj realizmit socialist. Tjetri, ai i mbeturi në mjegull, ai që zgjon dyshimet te letërdërguesi, duke filluar nga data e shkrimit gjer te shpërfillja ndaj socrealizmit, është i shkruar një vit më parë, më 1958. Pyetja është e thjeshtë: meqenëse romani i vitit 1959 është i vërtetë, i besueshëm etj., përse fqinji i tij në kohë, ai i vitit 1958, i cili, nga çdo pikëpamje, është më modest, na qenka i pavërtetë, i pabesueshëm, me datë të rrejshme etj., etj.? Kjo është pyetja që shtrohet. Në qoftë se autori s'ka ndonjë ngut për sqarimin, për këtë nuk bëhet shkas ndonjë arsye etike. Më e saktë do të ishte të thuhej se shkas bëhet vërtet fjala "budalla", por kjo kurrsesi në kahun e kujdesit për të mos fyer shokun e dikurshëm.
Është tjetër gjë që pengon dhe pikërisht mendimi se diktaturat, bashkë me mekanizmat e tyre, nuk janë asnjëherë çështje budallenjsh. Madje, mund të thuhej se shumë njerëz në Shqipërinë paskomuniste: ish-xhelatë, torturues, urdhërues krimesh dhe sidomos ish-informatorët e fshehtë, ëndërronin të mos trajtoheshin ashtu siç ishin, por thjesht si budallenj.

Me sa dukej, ish-shoku i dikurshëm i autorit hynte ndër këta. Duke e quajtur "budalla", autori ishte i ndërgjegjshëm se pas durimit të gjatë, në pritje të hapjes së dosjeve, për të zbuluar të vërtetën e tij, po i bënte një favor të vogël, një favorth, siç mund thuhej: e quante budalla.

Ai nuk e meritonte as këtë favorth. Pak kohë më pas kjo do të vërtetohej. Zhurma e shkaktuar në shtyp ishte jo vetëm e papërligjur, por e nivelit më të ulët të mundshëm. Dhe s'kishte si të ndodhte ndryshe, me një jehonë që kishte për zanafillë një përballje të përfytyruar tragjikomike. Thelbi i saj ishte ky: letërdërguesi i drejtohet autorit me akuzën: këtë roman ti s'mund ta kesh shkruar në vitin 1958, përderisa unë nuk e di, ngaqë s'ma ke treguar. Dhe përgjigjja gjithmonë e përfytyruar e shkrimtarit: s'ta kam treguar sepse s'të kam besuar... Sepse...

Vazhdimi i përgjigjes merrej me mend, ashtu sikurse cinizmi i saj. Por ajo ishte përgjigjja e vetme. Sepse... gjysma e Tiranës e dinte ndërkaq se Sigurimi famëkeq shqiptar kishte shumë letrarë në shërbim të tij. Sepse... i paharruari i shtrenjtë Drago Siliqi, përpara se të vritej në një aksident ajror, na kishte paralajmëruar për njërin nga bashkëpunëtorët më të zellshëm që vërtitej midis nesh... Dhe ne, një grup shokësh të fillimit të viteve '60, Dh. Qiriazi, D. Agolli, Dh. Xhuvani, F. Arapi e të tjerë, e dinim këtë. Dhe mbi njëzet vite më parë, në librin "Pesha e kryqit", botuar më 1991, shqip dhe frëngjisht në Paris, është përmendur fare qartë ky paralajmërim.

Në letrën e tij të hapur, dërguesi ka bërë, me sa duket, një test. Përtej çështjes së një dorëshkrimi (çështje e zgjidhshme fare lehtë, brenda një ose dy orësh nga një ekspertizë), njeriu ka dashur të testojë fatin e mëtejshëm të një ushtrie të tërë ish-bashkëpunëtorësh të policisë së fshehtë, të cilëve çdo ditë që kalon iu rritet shpresa se do të ndodhë mrekullia e mrekullive: harrimi i asaj që kanë bërë.

Natyrisht kanë një arsye të shpresojnë. Pas një çerekshekulli rrëzimi të komunizmit, Shqipëria është i vetmi vend që nuk po hap dosjet e fshehta të tij. Midis dosjeve të pafundme janë dosjet e letrarëve që tradhtuan kolegët. Asnjëherë në historinë e njerëzimit nuk ka pasur aq shumë letrarë spiunë sesa në shekullin e komunizmit. Dhe në asnjë vend tjetër komunist nuk ka pasur të tillë si në Shqipëri.

Ndaj ankthi i tyre është i kuptueshëm.

Nisur nga kjo, zhurma e mësipërme s'është për t'u çuditur. Megjithatë edhe përmasat, edhe mllefi me të cilin u bë, kaloi çdo parashikim. U përdorën nga të dyja palët fjalë e shprehje të pabesueshme: shpellar, taleban, nexhmieist, vllah i pabesë, gjysmavllah, thjesht vllah, turkofagos, grekomadh, miop, xhihadist, ylberist, malok, halldup, njëfarë vehabiu, vehabist, turko-xhuxh, thjesht turk.

A mund të thuhej se ishte një shpallje force? Një përpjekje për tregim dhëmbësh të tiranisë së përmbysur?

E parë nga njëfarë largësie, ndodhia nuk do të mund të quhej veçse një "histori zuzarësh". Një shkrimtar i njohur, në mirëbesim ndaj lexuesve, hulumtuesve e kolegëve të vet, lejon botimin e një dorëshkrimi tepër të hershëm, nga ato që shpesh nuk e shohin dritën e botimit për arsye të naivitetit ose të karakterit të tyre intim. E shoqëron botimin, duke sqaruar këtë anë, bashkë me theksimin e vullnetit të tij si autor që ky krijim i rinisë, pikërisht për mungesat që ka, nuk do të jetë pjesë e veprës së tij.
Është gati e pabesueshme se si një mirëbesim i tillë jo vetëm pritet me keqbesim, por abuzohet me të, siç nuk ndodh kurrë në një vend sadopak të qytetëruar.

Është fjala për ata analistë që duket se mezi presin rastin të përbaltin gjithçka, e në radhë të parë, shkrimtarët e shquar.

Është një shije e njohur. Acarimi, nervozizmi, përgjimi, urrejtja kundër shkrimtarëve të shquar ka qenë pjesë e kronikës komuniste gjatë gjithë shekullit XX. Ajo urrejtje gjendet qysh në fillimet e komunizmit rus. Më 1905, Valeri Brjusov, kreu i simbolizmit rus, në një artikull të pamëshirshëm e talli dhe e përqeshi "zotin Lenin" për një thirrje famëkeqe "dolloj svjehrpisatjeli" (poshtë shkrimtarët e stërnjohur).

Kjo thirrje u bë për gati një shekull urdhri numër një kundër shkrimtarëve të shquar në gjithë hapësirën botërore komuniste. Duke shmangur stilemën "shkrimtarët e mëdhenj", ngaqë ajo kishte fituar një aureolë të parrëzueshme, Lenini dinakërisht përdori sinonimin "svjehrpisjatel" që literalisht do të thotë "mbi-", "super-" ose "hipershkrimtar".
Nën këtë thirrje të Leninit janë kryer krimet më të mëdha kundër majave të letrave, megjithatë dënimi i saj, sot, 110 vjet pas Brjusovit, ka qenë tepër i zbehtë në krahasim me tmerret që ka shkaktuar.

Një ushtri e pafundme denoncuesish, përgjuesish, spiunësh, ka ndihmuar shtetet komuniste e sidomos shtetin shqiptar për të kryer porosinë e Leninit. Mos-hapja e dosjeve tregon se kjo ushtri ende mbrohet në këtë vend.

E keqja s'ka mbaruar me kaq. Janë tri faza të saj që denoncuesit letrarë janë duke i kaluar si gjithë të tjerët. Faza e parë, fill pas rrëzimit të rendit ishte ajo e tulatjes, e frikës së zbulimit. Më pas, kur u pa se kurrfarë zelli për zbulim nuk do të kishte, nisi faza e dytë, ajo e qetësimit, e krijimit të një mirëkuptimi dhe dhembshurie të çuditshme ndaj tyre: shikoni të gjorët si ecin modestisht me biçikletë, me flokë të thinjura etj. Ndërkaq rrallëkush kujtohet se këta kokulur sot, kanë qenë egërsira të vërteta dje. Kanë përgjuar kolegët e tyre shkrimtarë, kanë hyrë në shtëpitë e tyre si Judë të vërtetë.

Pas kësaj faze telenovelistike, askush nuk e mendonte se do të vinte një fazë e tretë: ajo e krenarisë. Tani jo vetëm s'u vjen turp që kanë qenë judë, por ndihen krenarë. Madje, në mungesë të zyrave të Sigurimit, krenarisht, plot nostalgji, shkojnë natën te zonja X., për të shërbyer si korrierë për mesazhet e saj.

Letërdërguesi për të cilin flitet, pasi ka kaluar dy të parat, ndodhet tani në fazën e tretë...
Ai bën pjesë tani në ushtrinë e shpifësve më të zellshëm dhe për këtë ndihet... krenar.
Rrallëkund teknologjia e shpifjes është përpunuar aq mjeshtërisht si në rendet totalitare.
Nis zakonisht me atë që mund të cilësohet si themeli i shpifjes. Në rastin e mësipërm, themelin e përbën mendimi i dikujt se data e shkrimit të një vepre nuk është ajo që ka shpallur autori, por një tjetër, e mëparshme ose e mëvonshme.

Një tufë analistësh të pamoralshëm kapen pas shpifjes themeltare, për të përsëritur idenë se për X autor është shfaqur mendimi se i ndryshon datat. Natyrisht ky ndryshim datash shoqërohet me një nënkuptim të keq. Midis analistëve do të dallohet dikush që kujtohet se, përveç dyshimit për ndërrim datash, autori X njihet edhe si ndërrues titujsh. Analisti sjell si shembull romanin "Kështjella", i cili, ç'është e vërteta, është botuar në shqip dhe në gjuhë të tjera me tituj të ndryshuar. Merret me mend që nënkuptimi i keq i ndërrimit të datave theksohet dyfish nga kjo larmi titujsh. Analisti nuk përmend asgjëkund se ndërrimi i titujve, sidomos gjatë përkthimit, është gjëja më e zakonshme në botë. Tinëzisht analisti i mëshon mendimit se ndërrimi i datave, i bashkuar me atë të titujve, e dyfishojnë dyshimin për moralitetin e autorit.

Duke mos u kënaqur me kaq, analisti detraktor, i ndjekur tashmë nga dy-tre të tjerë, shkojnë më larg në goditjen kundër autorit: çështja e retusheve. Sipas tyre, autori X., në ribotimet e veprave të tij ka retushe të shumta, të cilat gati haptas gjykohen si të pamoralshme!

Lexuesi normal në çastin e parë mund të ngelet gojëhapur nga kjo akuzë. Procesi i retushimit është pjesë themelore e procesit letrar në çdo kohë. Ndërkaq helmi i analistit dhe i detraktorëve të tjerë shkon tepër larg. Sipas tyre retushet në këtë rast nuk janë pjesë e procesit të natyrshëm letrar, por kanë lidhje me ndërrimin e rendit politik. Me fjalë të tjera, autori e përshtat veprën sipas regjimit. Shkurt, vepra me ide komuniste, pas rënies së komunizmit, kthehet në vepra me ide antikomuniste!

Është një mashtrim fund e krye. Është kaq i padenjë, saqë edhe sqarimi, pra hedhja poshtë e tij, ngjan vetvetiu i padenjë (historia e përzierjes me krunde). Për fat të keq sqarimi është i detyrueshëm. Ndaj, i shoqëruar me një kërkim ndjese ndaj lexuesit, ai sillet në vijim të këtij teksti:

Dy veprat më të ribotuara dhe më të retushuara të autorit në fjalë janë "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" dhe "Kronikë në gur", secila prej tyre me pesë-gjashtë botime. Ndërkaq, të gjitha ribotimet, bashkë me retushet, janë bërë brenda të njëjtit rend politik, regjimit komunist. Me fjalë të tjera: "Gjenerali", botim i vitit 1963. Shqipëria diktaturë. Botim i vitit 1967. Prapë diktaturë. Botim i vitit 1971. Diktaturë again. 1974. Dikt... E kështu me radhë. E njëjta gjë për "Kronikë në gur". Diktaturë. Diktaturë. Dikt... E njëjta gjë me "Dimrin", 1973, 1977. Dikt. Dikt. Pra rend i njëjtë, terror i njëjtë. Ku është përshtatja? Përse dhe ndaj kujt? Vallë analisti, bashkë me detraktorët, nuk e dinë kaq gjë? Shembulli tjetër na çon në një tjetër rend politik, këtë herë kapitalist, perëndimor. Është një roman me ribotime, retushe dhe tituj të ndryshëm: "Jeta, loja dhe vdekja e L. M." dhe "Aktori". Të dy versionet, shkruar dhe botuar në Paris në vitet '90. Pra, i njëjti rend politik. Rend i lirë perëndimor. Pra, pyetja është e detyrueshme: Ndaj kujt mund të ketë përshtatje? Dhe, kryesorja: përse?

Dërguesi i letrës, bashkë me përkrahësit e tij, duke kërkuar që sipas porosisë së Vladimir Iliçit të shtojnë dyshimet kundër hipershkrimtarit, i kthehen idesë mjerane, se në atë kohë askush kurrsesi dhe në asnjë rast, jo vetëm nuk mund të shprehte më të voglën ironi ndaj regjimit, por as që i shkonte ndër mend ironia! Sipas njërit prej tyre, shkrimtari duhej të kishte qenë së paku një herë në Perëndim që t'i çeleshin sytë e të kuptonte se kishte diçka për të ironizuar në këtë atdheun tonë arbëror!

Një monstruozitet i tillë mund të prodhohej vetëm nga një mendje prej skllavi. Për të mos e zgjatur, duhet thënë se jo qindra, jo mijëra njerëz, por së paku gjysma e Shqipërisë ishte kundër regjimit komunist. Dhe ishin kundër jo me ndonjë pakënaqësi zonjushash, por me gjithë pezmin e tmerrshëm që shkakton terrori, internimi a vdekja e dhunshme. Dhe ishin kundër jo me ca nazetime e fjalë dykuptimëshe, por dramatikisht me dëgjim Radio Londre, me shpresë zbarkimi nga jashtë e përmbysje të rendit. Për të qenë i ndjeshëm ndaj një fryme të tillë s'ishte nevoja për ndonjë udhëtim në Perëndim. Të shurdhër e të pandjeshëm ishin kryesisht vetëm familjet e indoktrinuara.

Të mos besosh se mund të ketë ekzistuar një frymë e tillë, madje të nervozohesh e të ndihesh keq ende sot, 40 a 50 vite më pas, nga ideja se dikush, qoftë edhe në mënyrë naive mund të ketë bërë një ironi naive për realizmin socialist (për vjershat e Aleks Çaçit, siç është rasti në romanin për të cilin flitet), ky është mjerim mbi mjerim.
I vetmi zbërthim psikotik i këtij mjerimi do të ishte instinkti i një besnikërie të sëmurë ndaj tiranisë së djeshme, pjesë e së cilës ishte urdhri famëkeq e meskin i Leninit kundër shkrimtarëve të shquar.

Me sa dukej, në hapësira dhe kohë të tjera, ai urdhër do të kërkonte interpretime plotësuese, edhe më të errëta se ato të Brjusovit. Duke lëshuar klithmën "poshtë!" kundër shkrimtarëve të shquar, Lenini i vuri këta të fundit në radhët e asaj të keqeje që duhej të shuhej e të vritej pa asnjë mëshirë, ashtu siç do të duhej të ndodhte me carizmin, me Carin e familjen e tij, e pas tij me kapitalizmin, e më pas me krejt botën perëndimore. Më 2014, në Shqipëri, detraktorët kërkuan një zbatim të llojit të ri të urdhrit të Leninit, zhvendosjen e tij në kohë, si në metempsikozën e Pitagorës. Thënë ndryshe, ata kërkuan zhvendosjen e përgjimit e të spiunimit, gjysmë shekulli më parë, thua se si në një ëndërr të keqe kërkonin mbrojtjen e tiranisë nga rreziqet e hamendësuara, qysh në parathemelet e saj.

U kërkua mbështetja e urdhrit leninist me teza të reja, si ajo e shkrimtarit të mirë, por njeriut të keq, që vazhdonte ende këto ditë të përhapej kudo, e që s'ishte çudi që së shpejti të pasurohej me antonimin e vet, shkrimtar i keq, po ama njeri i mirë.

Të mahnitur pas gjetjesh të tilla, shërbyesit e vonuar të Leninit, harronin se hipershkrimtarët, në qoftë se do të duhej patjetër të kishin diçka të keqe, dëmtuese, kjo do të ishte kundërgoditja, thënë shkurt, hipergrushti.

Ishte një mjeshtëri mizore, që donin apo s'donin, ua jepte natyrshëm hyjnia e artit. Heinrich Heine i paralajmëronte pak a shumë kështu detraktorët e vet: nga burgu ku dergjeni mund të dilni, nga torturat gjithashtu, veç po u gjendët në tercinat e Dantes, një mijë vite të shkonin, s'do të keni shpëtim.

Kennst du die HÃ¶lle des Dante nicht,
Die schrecklichen Terzetten?
Wen da der Dichter hineingesperrt,
Den kann kein Gott mehr retten.

E gjithë kjo besnikëri gjenetike ndaj diktaturës së përmbysur, e parë nga larg të kujtonte tregimin "Qentë", që u bë i famshëm në prag të rënies së komunizmit, ende pa u marrë vesh se ku u shkrua dhe prej kujt.

Ngjarja shtjellohet në prag ose fill pas rënies së rendit komunist, diku në një zonë internimi, të ngjashme me Siberinë. Pas mbylljes së kampit, mbetën barakat e braktisura të tij, që nuk hynin në punë për asgjë. Ishin shqyer e shitur orenditë e pakta, dyert, llozet e hekurta, së fundmi iu shitën banorëve të katundeve përreth qentë që ruanin të dënuarit.

Vite më pas dukej se gjithçka e mëparshme po harrohej, dhe përveç barakave të lëna, dukej se asgjë s'do të sillte në kujtesë kampin e dikurshëm. Por s'ishte ashtu. Në festën e Një Majit, të cilën qendra e provincës, pas një ndërprerjeje, vendosi ta përkujtonte si dikur, e shkuara ia behu befas. Në kohën kur zyrtarët u ngjitën në tribunën e sajuar dhe festuesit me flamurë dhe banderola po rreshtoheshin për parakalimin tradicional, ashtu si në kohën e dikurshme, fill pas tingujve të orkestrës, ndodhi e pabesueshmja. Më dhjetëra qen të egërsuar u shkëputën befas nga duart e soditësve dhe me lehje të frikshme rrethuan parakaluesit. Të tmerruar, këta të fundit s'po kuptonin asgjë, gjersa një ish-i burgosur rendi drejt tribunës, rrëmbeu një megafon dhe u kërkoi parakaluesve që, për të shmangur ndonjë gjëmë, t'i bindeshin atij dhe qenve. U desh njëfarë kohe për t'u marrë vesh ç'duhej bërë. Ish-i burgosuri, në krye të parakaluesve, po i printe ata në drejtim të barakave të braktisura, pa arritur të shpjegonte thelbin e misterit. Sa ç'ngjante i qartë për të, aq ishte i errët për të tjerët. Duke qenë qen-roje të kampit, me të parë njerëzit e vënë në rresht, te qentë ishte zgjuar instinkti i vjetër i shoqërimit të të dënuarve, ndaj nuk do të qetësoheshin gjersa grumbullin njerëzor ta çonin te barakat e kampit, ashtu siç bënin dikur.

Detraktorët e sotshëm shqiptarë s'kishin ndonjë ndryshim prej kësaj race qensh...

(Paris, 2014)