Kam ca kohë që kam përgatitur skemën e një materiali për përkthimin. Mes problemeve që do të trajtoj, është edhe ai që prek temën e përkthimit nga ana e një shkrimtari. Por për të qenë më konkret, mendova që disa shkrimtarëve që merren edhe me përkthimtari, t'u drejtohesha me pyetjen e mëposhtme:

Sa ju ndihmon krijimtaria artistike në përkthim dhe sa ju ndihmon përkthimi në krijimtarinë artistike?

Këtë pyetje ia drejtova me postë elektronike edhe shkrimtarit të talentuar, zotit Zija Çela. Dhe zoti Zija, me korrektësinë intelektuale që e karakterizon, më premtoi të më dhuronte dy libra, në të cilët unë mund të vilja përgjigjen e pyetjes që më interesonte. Pas ca kohësh, një pasdite, u takuam në njërën nga kafenetë e Tiranës. Në bisedë e sipër, zoti Zija më dorëzoi dy librat në fjalë. I pari titullohet "Për dashurinë shkruhet pas vdekjes" (i botuar dy herë, në shkurt dhe në mars 2007). Këtë vepër ai ia ka kushtuar djalit të vet të shtrenjtë, Dritanit, që u largua para kohe drejt botës së amshuar më 04 mars 2006. Ky libër, sa i magjishëm në stilin e të shkruarit, aq edhe tronditës në përmbajtjen e vet, nuk më kishte rënë në dorë më herët, meqenëse që prej janarit të vitit 2006 dhe deri në fund të tetorit të vitit që kaloi, pjesën më të madhe të kohës, bashkë me time shoqe, e kam kaluar te fëmijët e mi që banojnë në SHBA.

Libri i dytë mban titullin "In memoriam për... Dritan Çelën. Përgjigje për dashurinë" (Tiranë, 2011). Kjo është një vepër-homazh në nderim të figurës së përkthyesit të shquar Dritan Çela, në të cilën pena të njohura të letrave shqipe, të artit dhe të publicistikës kanë dhënë vlerësimet e veta për këtë talent të magjisë së përkthimit që vdekja tinëzare ia preu jetën në mes. Në këtë libër, si edhe në të parin, jepet edhe një përmbledhje me përkthime veprash të shkrimtarëve më të shquar italianë, të cilat Dritani ua ka përcjellë lexuesve në një shqipe mjeshtërore.

Gjatë leximit të librit "Për dashurinë shkruhet pas vdekjes", një ankth i vetvetishëm sa vinte e ma kaplonte gjithnjë e më shumë çdo qelizë të trupit. Por kur e mbarova së lexuari, e ndjeva veten në detin e pamatë të tragjedisë së shpirtit që ka përjetuar një figurë e mirënjohur e letrave shqipe, një prind zemërvrarë për humbjen e djalit të tij të dashur në lulen e rinisë. Kompozicioni i kësaj vepre të pazakontë përbën një risi të veçantë në memorialistikën shqiptare. Nga njëra faqe te tjetra, lexuesi përjeton një tension në rritje që sa vjen e bëhet më i papërmbajtshëm në rrjedhën e ngjarjeve që pasojnë njëra tjetrën brenda mureve të spitalit të Parmës, ku Dritan Çela ka hyrë në një dyluftim të pabarabartë me vdekjen mizore. Prindërit e nderuar të Dritanit, zoti Zija dhe zonja Aliqi, ndjekin me zemrën pezull këtë dyluftim të lemerishëm, në pamundësi për t'ia shkëputur vdekjes nga thonjtë pemën e zemrës së tyre. Virusi kanceroz, si një bandit misterioz, endet nëpër trupin e Dritanit shpirtpaepur dhe sulmon me egërsi herë njërin, herë tjetrin organ të tij. Kaq i pabesë dhe i mistershëm ishte ky virus i mallkuar, saqë aparaturat mjekësore të spitalit nuk arritën ta identifikonin dot vendstrehimin e tij në trupin e Dritanit. Dhe në këto çaste zemërpërvëluese, nga gulshet e shpirtit të zotit Zija vjen e ushton një ankesë rënkatare: "...për ironi të buxheteve globale, shkenca është më afër Jupiterit sesa kancerit".

[Kjo thënie e artë e zotit Zija të bën të biesh në mendime. Njerëzit, në mbarë rruzullin tokësor, duke mos menduar për vdekjen, mundohen ta largojnë atë nga mendja, t'ia zgjasin, në heshtje, sa më shumë vaktin e ardhjes së parakohshme. Por ama kur njeriu është edhe i pasur, është i veshur edhe me pushtet, atëherë ai, duke mos menduar për vdekjen, vjen e krijon kotashpresën (iluzionin) e pavdekshmërisë. Me siguri që kjo është edhe arsyeja që monarkët, sundimtarët pushtetplotë, që prej kohëve të lashtësisë, e kanë perëndizuar vetveten. Kur gjykata e Athinës e dënoi Sokratin me vdekje, dikush i tha: "Ty të dënuan me vdekje tridhjetë tiranë". Sokrati ia ktheu: "Kurse ata i ka dënuar me vdekje natyra vetë". Veçse sa më shumë që njeriu largohet mendërisht nga vdekja marrafrymas, aq më shumë ajo e ndjek nga pas këmba-këmbës dhe, në analizë të fundit, ai e katandis veten krejtësisht të papërgatitur për t'u përballur me të. Madje edhe pasanikët apo pushtetplotët kujtohen për vdekjen vetëm kur ajo tashmë ka shkelur në sinoret e jetës së tyre. Mjetet e informimit masiv, kudo në botë, flasin për globalizimin dhe konsumizmin. Por çështja kryesore e ekzistencës së njeriut qëndron jo vetëm te konsumizmi, por edhe te ndjesia e afrimit tinëzar të vdekjes drejt tij jo në vaktin e duhur. Pikërisht një ndjesi e tillë sot tingëllon e ndaluar në mendësinë e njeriut bashkëkohor në Lindje apo në Perëndim. Sikur njerëzimi, me pasuritë e veta, t'i kishte kthyer sytë me kohë nga kërkimet shkencore për t'i prerë rrugën vdekjes së parakohshme, mjekësia sot me siguri që do ta kishte vënë në zap kancerin, se për Jupiterin koha mund të priste.]

Në këtë libër kujtimesh drithëruese shpaloset si në një skenë të vërtetë një brengë shpirtsfilitëse e tre personazheve kryesore: Dritanit të heshtur që e përcjell me një durim mitik dhembjen që e mundon, Zijait burrëror në ecejaket e pafundme mes mjekëve të spitalit dhe shtratit të Dritanit, dhe zonjës Aliqi që e përjeton me zemër të ngrirë gjendjen e Dritanit, pa qenë në gjendje t'i bëjë dot derman. Ama aty është i pranishëm edhe një personazh i katërt. Por ky personazh është i padukshëm, ai është i papeshë dhe i pangjyrë, ai është një personazh në gjendje eterore. Ky personazh frikëndjellës është vdekja vetë, e cila është rimishëruar në virusin kanceroz që vërtitet nëpër organizmin e të sëmurit që e ka shndërruar në çifligun e vet.

Gjendja shpirtërore e lexuesit të këtij libri të pazakontë në gjinin e vet, vjen e rëndohet gjithnjë e më shumë kur njihet me përpjetat e jetës së shkurtër të Dritan Çelës: një djalosh fare i ri, ende pa dalë nga bankat e shkollës së mesme të gjuhëve të huaja, arrin të përkthejë nga italishtja një vepër artistike që përbën njërin nga kulmet e letërsisë italiane. Në një moshë kaq të re, të zotërosh italishten deri në një përsosmëri të tillë dhe përkthimet prej saj t'i japësh në një shqipe kaq të kulluar, do të thotë që të jesh i pajisur me një talent të jashtëzakonshëm edhe në lëvrimin e gjuhës amtare. Ky talent ka qenë një dhuratë e paçmuar që Hyjnia ia pati falur Dritanit pa kursim, që ky të linte gjurmët e veta në universin e letrave shqipe. Dhe po të kemi parasysh faktin që deri sa u nda nga jeta në moshën tridhjetegjashtëvjeçare, ai, brenda dhjetë viteve, la pas njëmbëdhjetë kryevepra të përkthyera mjeshtërisht nga letërsia italiane dhe një libër me përralla shqipe, të përkthyera në italishte, duhet ta pranojmë se kultura shqiptare humbi një krijues me talent tronditës në artin e përkthimtarisë.

Ky libër i zotit Zija më ka lënë mbresa të pashlyeshme edhe për një arsye tjetër: zemërplagosur nga gjendja e pashpresë, në të cilën dergjej Dritani i tij i shtrenjtë, ai herë-herë kalon në përsiatje befasuese, duke i dhënë librit vlera të jashtëzakonshme aforistike. Po t'i qëmtosh me kujdes të gjitha shprehjet e tij aforistike, do të shikosh se ato përbëjnë një pasuri më vete në thesarin e mendimit filozofik shqiptar. Këtu po mjaftohem me citimin vetëm të disa prej këtyre shprehjeve që janë bukur mbresëlënëse:

"I gjithë njerëzimi, sado që pa ndonjë biletë në dorë, është pjesëmarrës në një lotari të përbotshme, ku orë e çast hidhet shorti më i fshehtë. Rezultatet nuk komunikohen, ato vetëm ekzekutohen. Paradoksi është se humbet ai që fiton" (f. 5).

"Çdo përpjekje për mistifikimin e realitetit është vërtet një mashtrim, por edhe çdo rrekje për t'ia hequr misterin artit, çon gjithashtu në vetëmashtrim" (f. 30).

"Kur nuk janë bij të çmendinës, ëndërrimtarët janë promotorë të racës njerëzore, në mos për tjetër, makar për faktin se edhe të ardhmen kërkojnë ta jetojnë në të tashmen. Mirëpo ky përshpejtim i zemerekut, shpesh i bën jetëshkurtër" (f. 43).

"Vetizolimi ngjan me një qeli, por është i tillë që nganjëherë ta zmadhon hapësirën" (f. 54).

"Naiviteti, kur nuk është cilësi e budallait, është pjesë e kompleksitetit të njerëzve të mençur, shpesh njëra nga cipat e holla të shpirtit artistik" (f. 78).

Kjo vepër e zotit Zija dëshmon edhe për një fakt tjetër fort domethënës: edhe pse dhembja ia ka pllakosur zemrën cep më cep, ai vazhdon të mbetet tepër i paepur, fort burrëror në karakterin e tij. Në këtë botë jeta dhe vdekja janë fqinjë të amshuar. Prandaj, në një çast përsiatjesh të herëpashershme, ai shkruan:

"Diku po këndojnë, si edhe herë të tjera. Përtej dritareve të studios sime, midis shtëpive me qerpiç, muzikat gumëzhijnë në një oborr. Me ç'duket, është një dasmë. Këndoni, ju këndoftë zemra, ndërsa për vete më duhet të kujtoj ciklet dhe anticiklet e jetës. Kur ishte radha juaj për të qarë, ndoshta unë kam kënduar" (f. 140).

M'u përlotën sytë kur lexova këto fjalë shpirti të këtij shkrimtari me zemër të madhe dhe aty për aty më erdhi ndër mend një dyvargësh i margaritartë i poetit të njohur rus Evgjeni Jevtushenko:

Pas murit, qan dikush, matanë,

Kur ne sa s'shkrihemi në vaj.

Pra, këngëjeta dhe vajmorti përbëjnë binomin e çuditshëm deri në pabesueshmëri të mistereve të gjithësisë.

Pesha e dhembjes së Zijait dhe të Aliqit bëhet e disafishtë në tragjedinë e rëndë familjare që përjetuan më 04 mars 2006. Ata humbën, së pari, djalin e tyre të dashur, frytin e dashurisë së tyre të shëndetshme që kaloi nëpër prova të vështira.

Së dyti, në figurën e Dritanit ata kishin rritur dhe edukuar një të ri që erdhi e u shndërrua në një shok të afërt, në një mik besnik të prindërve të vet. Prandaj edhe humbja e tij e ka bërë edhe më të rëndë peshën e dhembjes. Në formimin e Dritanit si qytetar, ata shikonin jetësimin e moralit të tyre prindëror. Sami Frashëri thotë:

"Fëmija sikundër që mëson të flasë gjuhën e s'ëmës, t'atit dhe të gjindve të tjerë të shtëpisë, pajiset edhe me moralin e tyre".

Së treti, dhembjen e tyre e rëndon jo më pak humbja e Dritanit, si përfaqësues me shumë zë në kulturën shqiptare. Aq më tepër kur në personalitetin krijues të Dritanit ishte shkrirë në një të vetme gjenia e krijuesit me shpirtin e tij human.

Filozofi francez Zhan Gijo (Guyau, Marir-Jean - 1854-1888) thotë:

"Jeta është mision, është punë. Ta përfytyrosh jetën vetëm si argëtim, do të thotë ta përbuzësh atë".

Dhe Dritani jetën e vet e pati vlerësuar pikërisht si mision, si punë të pandërprerë për shenjtërimin e artit të fjalës. Jam i bindur për faktin se ashtu siç shpërtheu talenti i tij në fushën e përkthimtarisë, po kështu do të kishte shkëlqyer ai edhe në krijimtarinë e mirfilltë artistike. Por vdekja e pabesë ia preu rrugën në pranverën e jetës së tij.

Në ballinën e librit "Për dashurinë shkruhet pas vdekjes", zoti Zija më ka lënë këtë kushtim:

"Eshref Ymerit. Me bindjen se në zemrën tuaj ka vend për dhembjen e tjetrit. Miqësisht, Zija Çela. Tiranë, janar 2012".

Po, ore i nderuar Zija. Jam prind dhe e kuptoj se ç'do të thotë të humbasësh fëmijën që gjithsekush e ka si dritën e syrit. Edhe në zemrën time ka shumë vend për dhembjen tuaj që më drithëron shpirtin. Juve ju kujtoj me shumë respekt që asokohe kur ju kam njohur për herë të parë që këtu e 47 vite të shkuara.

Për dijeninë lexuesve të nderuar, me zotin Zija jam njohur në korrik të vitit 1965. Asokohe, për herë të parë, filluan aksionet e rinisë universitare. Një brigadë të rinjsh, e përbërë nga një grup studentësh të gjuhës dhe të letërsisë shqipe, të gjuhës dhe të letërsisë ruse dhe nga një grup studentësh të fakultetit ekonomik, u nis nga Tirana për në Krrabë të Pukës. Aty ndodhej Qendra e Stabilimentit të Sharrave, që ngrihej në një lartësi prej 1 800 m mbi nivelin e detit. U vendosëm me banim në fjetoret e atij stabilimenti. Na ishte caktuar si detyrë të hapnim një rrugë pyjore, nëpër të cilën do të kalonin kamjonët për transportimin e lëndës drusore. Në punë e sipër, u njoha me zotin Zija dhe me zonjushën Aliqi. Unë asokohe sapo kisha mbaruar kursin e tretë të gjuhës dhe të letërsisë ruse, kurse zoti Zija dhe zonjusha Aliqi kishin mbaruar kursin e parë të gjuhës dhe të letërsisë shqipe. Më pati bërë shumë përshtypje natyra e qetë e zotit Zija, heshtja e tij, si vetë thjeshtësia, vështrimi tij përherë buzagaz. Madje edhe kur mundohej të merrte pamje serioze, e tradhtonte shprehja e syve të tij që të mbresëronin me rrezatimin e tyre ëmbëlor. E tillë ishte edhe zonjusha Aliqi. Me sa duket, qe thënë nga Providenca që ata të kishin lindur për njëri-tjetrin. Ai shkodran, ajo himariote. Mbaruan fakultetin në vitin 1968. I emëruan me punë në një fshat të Hasit. Se deri atje shkonte kufiri politik i Shqipërisë. Se sikur kufiri të zgjatej deri në veri të Finlandës apo deri në Gadishullin Kola, me siguri që atje do t'i kishin emëruar. Se zonjusha Aliqi se ç'kishte një "njollë" në biografi. Atje krijuan familjen, atje u lindën fëmijët. Aty mori udhë edhe krijimtaria letrare e zotit Zija, i cili sot zë një vend shumë të nderuar në aradhen e figurave më të shquara të letërsisë shqipe.

Në gjashtëvjetorin e ndarjes nga jeta të Dritanit të tyre të dhembshur, dëshiroj të ndodhem pranë tyre me shpirt dhe me zemër, për t'ua lehtësuar sadopak dhembjen e tyre të thellë. Megjithëse e di që ata nuk gjejnë dot ngushëllim.

Frojdi (Sigmund Freud - 1856-1939), në një letër që i drejtonte një mikut të vet në ditën kur e bija do të kishte mbushur tridhjetegjashtë vjeçe (aq sa edhe Dritani), shkruante:

"Megjithëse e dimë se pas një humbjeje të tillë, gjendja e dëshpërimit të thellë do të qetësohet, ne prapëseprapë e kemi të qartë se do të mbetemi të pangushëllueshëm dhe asnjëherë s'do të na e zërë dot kush vendin e saj. Nuk ka rëndësi se çfarë mund ta mbushë boshllëkun, se qoftë edhe sikur ai të mbushej plotësisht, prapëseprapë në këtë mes ne do të kishim të bënim me diçka të huaj".

Këto fjalë dhembjeje që Frojdit i burojnë nga honet e shpirtit, më kujtojnë një trivargësh të shkëlqyer të një kënge të moçme vajtimi të trevave amtare:

"Në më zëntë mali mua, moj nëno, / Sa vjet zi do mbashë për mua, moj nëno, / Sa të zbardhet pendë e korbit, o djalo!".

Tiranë, 04 mars 2012