VOAL - Online Zëri i Shqiptarëve - IDENTITETI PËRMES TEATRIT NË NJË SHOQËRI QË GLOBALIZOHETNga Dr. PËRPARIM KABO

Kuptimi mbi identitetin është i një rëndësie parësore. Raportet me kohën bën që ai të derivojë në përballje gjithëqasëse si edhe janë; kuptimi mbi sistemin, marrëdhëniet me kulturën dhe vetëdijen për përkatësinë në civilizimin që nuk mund të jetë i mbyllur ndaj të tjerëve. Përkundrazi, civilizimet dialogojnë e ndërfuten, shkëmbejnë dhe mund të refuzohen, për ato janë thelbet e tyre identifikuese. Bota e sotme në tërësi, por edhe në hapësira rajonale e lokale, karakterizohet nga mobiliteti. Ikja e njeriut nga vetja në emër të ndryshimit, por dhe lëvizja për në hapësira të reja të panjohura deri dje. Ky rrymëzim njerëzor ka bërë që dhënie-marrjet kulturore t'i shtyjnë civilizimet në nevojën për hulumtime të materieve të përbashkëta ose përafërsisht të njëjta. Në këndvështrimin antropo-filozofik, identiteti shpërfaqet përmes veprimit dhe komunikimit. Në historinë e jetës ai rindërtohet, mbrohet të mos dëmtohet, kurohet të mos sëmuret, realizohet si vetënjohje, dhe ai të homogjenizon në larmishmëri ekzistenciale brenda komunitetit antropologjik të cilit i takon, nisur nga njësia më e vogël -pika e rrethit, njeriu, dhe duke shkuar deri tek antropologjia globale, falë tektonizmit sa njerëzor aq edhe institucional; "kalëruar" mbi shpinë të ritualit apo duke udhëtuar me "trenat" e interesave civile. Njeriu vrapon në shinat e fatit dhe në binarët e identitetit, që shpesh janë kaq dinamikë saqë shpërfaqin fluiditete marramendëse, ndaj, pa dashjen e tij, njeriu nuk ka kohë e yshtje të pyesë: Kush jam unë? Pse jam i tillë? Ku duhet të ndalem të pyes? Ku duhet të pelegrinoj? Por hera-herës, identitetet antropologjike pellgëzojnë në gjendje pafuqie, vesi dhe fëlliqësire, saqë njeriu ka bezdi nga vetja dhe i duket se ka aq shumë kohë në dispozicion, saqë i lodhur thotë: Ku duhet t'i shpie ditët e mia sepse përtoj të jetoj? E kam ndotur jetën time dhe kam turp t'i shoh në sy fëmijët e mi, ndaj më duhet të fshihem. Do të doja të mos kisha qenë me asnjë çmim ky/kjo që jam. Njeriu në qendër: ky ka qenë e mbetet misioni i teatrit si institucion, si filozofi komunikimi, si art antropologjik, si mjet universal për ta ribërë atë në çdo shpërfaqje, përmes artit të fjalës, peshës së ndjeshmërive humane dhe veprimit skenik që si harta e rrugës e udhëheq jetën, duke parasjellë të ardhmen e duke treguar se si duhet të jetë ajo, më e mirë, më humane, më e sinqertë me dritën, me më shumë liri e prosperitet. Teatri nuk ka qenë dhe nuk mund të jetë kronikë historicizmi, sepse si art ai është në palcën e vet, është relief i fatit të njeriut në udhë të historisë. Drama nuk mund të jetë përshkrimi i gjendjes statike, sepse në misionin e vet drama njerëzore është gjendja e munguar drejt së cilës duam të shkojmë, pa frikë që të mos vetëmohohemi. Tragjedia nuk është piskama e vdekjes në ceremonialin mortor, por se është himni që sigmatizon marrëzinë, e cila i ndërron vendet mes jetës dhe vdekjes, duke kënduar "këngën pa këngë" të pushtetit, nga ai politik deri tek ai parasë, sepse tragjedia të thotë, "duaj jetën, jo vdekjen". Komedia nuk është thjesht e qeshura e fuqisë shpotitëse që tallet me botën e mbrapshtë, por se është hidhërimi që mbetet brenda nesh, kur jashtë qeshemi nga halli, ndërsa bota është bërë për t'u qarë, dhe në dekorin saj ti njeri je po i tillë! Teatri nuk është arti që lyp moral për ta rishitur në skenë me biletën e shfaqjes, pasi ai ka kodet e veta etike që nga gjeneza, sepse është i vetmi art që lindi bashkë me tempullin e vet, ku njeriu shihej si në pasqyrë që të mos humbiste kuptimin mbi vetën, jetën, botën dhe ëndrrën. Teatri nuk ka frikë nga vetmia e tij, sepse njeriu herët ose vonë pa të, e kupton se ka mbetur jetim dhe duhet të kthehet atje si "djali plëngprishës". Teatri i jetës dhe jeta në skenën e Teatrit lindin dhe zhvillohen, shartohen dhe mbillen si farat e identiteteve njerëzore në gjithëkohësi. Në jetën njerëzore ndeshemi me identitetet statike e të tilla janë:

Ngjarjet thelbësore të historisë, kapërcyellet tronditëse që kanë sjellë përmbysje, modelet e certifikuara, heronjtë e gjithëpranuar dhe ata të përjashtuar pjesërisht, betejat ekzistenciale, fryma identifikuese kombëtare, besimi në Zot dhe mozaiku politeist, luftërat botërore dhe qëndrimi ndaj tyre, atdheu dhe mpakja e territorit gjatë rrjedhave historike, rituali i trashëguar që nga mugëtirat e etnogjenezës, kodet zakonore, komunikimi oral dhe baladat rapsodike, analfabetizmi dhe alfabetizmi shkencor, ambienti antropologjik dhe raportet me shtetin... etj., etj. Që nga viti 1990 ne si antropologji jemi në një udhëtim për ndërtimin e identiteteve në shumës, por me një kahje që quhet Shoqëria e Lirisë. Format ekzistenciale si, njeriu, masa antropologjike, filozofia e sjelljes, raportet me institucionet si individ i lirë, marrëdhëniet me pronën dhe me shtetin, janë në një proces ndryshimi të pandërprerë. Jetohet përmes identiteteve dinamike. Po realizohet përmbysje skajshëm thellë. Ikja nga shoqëria e totalitaritetit komunist dhe dalja në shoqërinë globale, e cila po ajo vetë është e hapur për ndryshim për shkak të Aberacionit të Kapitalizmit që karakterizohet si largim nga humanizmi iluminist dhe ngurtësimi tek ajo që Erich Fromm e quan "paganizmi i tregut" shpagues, si tipar i një kapitalizmi tregu financiar dhe monetar. Është krijuar gjithashtu një dikotomi kontradiktore mes kapitalizmit dhe demokracisë si sistem liberal demokrat, i cili duhet të mbajë në qendër njeriun që shteti të mos dehumanizohet duke u shndërruar si instrument në duart e oligarkisë. Jemi antropologji në pelegrinim. Goethe ka nënvizuar se "Europa u krijua nga pelegrinimi, gjuha e mëmës së të cilës ka qenë krishtërimi", - jo në kuptimin fetar por të civilizimit. Fizibiliteti i pelegrinimit tonë në këto dy dekada e gjysmë është johomogjen, jo pa çarje e përplasje të thella, madje me tektonizëm goxha tronditës.

Pelegrinimi më i gjerë është mobiliteti njerëzor, si ardhjet nga zonat e largëta dhe shumë të thella drejt qendrave urbane. Bashkë me të, është ikja nga atdheu në migracion. Po në skenën e teatrit, si dhe sa ka ardhur braktisja e atdheut. Përveç dramës "Gomone" të mjeshtrit Mihal Luarasi, apo ndonjë tangjenteje periferike, ky pelegrinim është anashkaluar në aspektin teatror. Brenda tij ka nënshtresa tronditëse të teatrit njerëzor që nuk janë kthyer në materie skenike, e të tillë janë goxha. Listoj disa: "Njeriu dhe ëndrra, ikja drejt lirisë, zhgënjimi iluzion-deziluzion; Zhbërja në dinjitet për shkak të ndryshimit të besimit fetar i detyruar nga tregu; Seksi i munguar në çiftet e ndara për shkak të emigrimit dhe tradhtitë reciproke deri në raste incesti; Humbja e gjuhës amtare nga fëmijët e lindur në emigracion; Zvetënimi i atdheut dhe zëvendësimi me tregun; Martesat e kryqëzuara dhe përplasja e mentaliteteve, përfshi fatin e fëmijëve të këtyre çifteve; Ikja nga emigracioni në emigracion ose shtegtimi pa kthim etj., etj.
Të rrokësh problematika të tilla do të thotë që të kesh së pari bindjen se ato janë pjesë të identitetit të kombit në një botë të hapur për t'u globalizuar, por që prodhon goxha kosto sociale dhe humane, e për këto shkaqe një pjesë e antropologjisë sonë, madje ajo më vitalja, po humb identitetin kombëtar të bazuar në lidhjen e gjakut dhe po zhytet si pa e kuptuar dhe e papërgatitur në atë që quhet në ditët tona, identiteti multikulturor si mënyrë jetese.

Brezi i fëmijëve të emigracionit është dyzuar duke humbur si pa kuptuar gjuhën shqipe, ndërsa brezi antropologjik që vjen pas tij, duke filluar nga viti 2015, që mbyll 25 vite nga 1990-ta, aq sa duhet për një gjeneratë antropologjike, dhe nis udhën e një brezi të ri, ky i fundit nuk do të jetë më shqiptar, do ketë humbur gjuhën, kulturën, traditat, ritualin, kujtesën, dhe interesimin për dheun e të parëve. E mendoni një dramë të tillë të kthyer në art në skenë, se çfarë efekti do të bënte aktualisht në Greqi, Itali, Gjermani, apo SHBA tek emigrantët?! Sa do të trondiste? Sa do të nxiste që gjithçka të mos ikte jashtë çdo lloj kujdesi?! Sa e lodhur është ajo përpjekje qoftë dhe artistike, që e revokon këtë problematikë me ngjarje diakronike një shekull apo dy shekuj të shkuar, dhe shpirti i skenës teatrore nuk pulson për atë që ndodh në sytë tanë sot e gjithë ditën?! Po përmend edhe dy pelegrinime të tjera. Më i gjeri e gjithëpërfshirësi është pelegrinimi transaksional që, mund të ndodhë pa lejen tënde, edhe kur ti nuk del nga atdheu fizikisht. Është fjala për krijimin e njeriut të tregut ose ndryshe homoeconomicus. Ky pelegrinim ka disa tipare që e modulojnë identitetin njerëzor, dhe të tilla janë:

Mosinteresimi për dije dhe kulturë, loja pa skrupuj në treg, paganizmi shpagues deri në marrjen e jetës së rivalit, individualizmi ekstrem dhe braktisja e dashurisë njerëzore dhe njerëzve të shtrenjtë, mpleksja në lojën e fitimit si vetëfitim. Globalizimi i fatit dhe i interesave sepse tregu është i tillë, global. Ky tip antropologjik drejtohet nga filozofia: "Unë jam çfarë unë kam" dhe që të jetë më shumë, lufton me çdo çmim të ketë sa më shumë, në mënyrë fondamentaliste, mundësisht gjithçka. Idhullzotërimi është shndërruar në filozofinë e jetës. Me këtë ka të bëjë etja për para, sigurimi në një kohë të shkurtër, që lidhet me korrupsionin, informalitetin, me kapjen e shtetit, me demokracinë e falsifikuar, me humbjen e besimit te shoqëria e lirisë e që e zbrazi njeriun nga humanizmi. Po a janë këto, fenomene, dukuri e deformime, a është ky tip antropologjik dhe, tek e fundit, në mënyrë përmbledhëse, ky identitet i kohëve moderne; në tematikat krijuese të dramaturgjisë?! Mundet edhe po..., por në skenë nuk kemi parë. Përjashto dramën "Korbi i Bardhë". Teatri aktualisht nuk po ndihmon ende të kurohen kësi lloj identitetesh. Tek "Medea" ka shumë humbje jetësh, por autori përpiqet të ndihmojë me një kumtim të mbretit kur thotë: "E dua atdheun, por se më shumë se atdheun dua fëmijët e mi!" Një postulat i tillë mbeti universal. Euripidi për këtë arsye është edhe sot aktual. Principe të tilla vlejnë si boshte ku duhet të hidhen të dhënat e kohëve që jetojmë, sepse diagramet, sado kokëkrisura të jenë, bashkojnë pikat nga ku do duhet të kalojë njeriu në çdo kohë. Maksima duhet të jetë kurimi i shoqërisë që të mos fundoset në lojën e parasë dhe pasurimit si ideal, qoftë edhe drejtuar nga ajo që thotë Tenesse Williams tek drama "Macja në çatinë që përvëlon", se: "Paraja nuk e blen pavdekësinë". Edhe ky pelegrinim identitar ende nuk është kthyer në art dramatik i skenave tona. Pelegrinimi fetar erdhi tek ne si një rilindje pas përvojës së hidhur dhe zhbërëse të ateizmit komunist, që shkoi marrëzisht në mbylljen e institucioneve, përndjekjen e njerëzve të kultit deri në marrjen e jetës, dhe shtrëngimit ideologjik duke dëmtuar thellë shpirtërisht njeriun në themelin e tij bazik. U krijua gjatë diktaturës historia më e përçudnuar. Në këto dy dekada është ringjallur rituali e pelegrinimi fetar dhe hyrja në fshatin botëror religjioz e institucionalizmin ekumenik është bërë shumë i gjerë. Bashkëjetesa dhe toleranca fetare tradicionale, është bashkëshoqëruar vitet e fundit me konvertime masive në besime të tjera, si dhe me rishfaqjen e devijimeve ekstremiste që i janë larguar besimit human liberal dhe shprehin përqafimin me format autoritariste e fondamentale. Identiteti ynë antropologjik është në udhëtim edhe brenda këtij pelegrinimi universal, i vjetër pothuaj sa vetë jeta. Por tema të tilla të dilemave të njeriut besimtar apo praktikant, të indiferentit apo të komunitetit multifetar, qoftë edhe si shembull pozitiv të popullit tonë, ende nuk kanë ardhur në skenën e teatrit. Veçse zëri i myezinit nga xhamia e Et'hem Beut nuk mund të të lërë të dëgjosh Ekubën në lojën brilante të Margarita Xhepës në skenën e Teatrit Kombëtar.

Ka edhe një pelegrinim tjetër - ai drejt teatrit. Qëndron pezull e pret përgjigje çështja: Përse njerëzit që janë në kërkim të identiteteve të reja përmes tre pelegrinimeve kaq të gjera demografikisht, të mos jenë gjerësisht edhe pelegrinët e teatrit si spektatorët e tij dhe me nevojën që atje të gjejnë shumë përgjigje që nuk mund t'i gjejnë gjetiu?! Kjo është një sfidë kulturore dhe e krijimtarisë. Teatri ka mbetur me po atë numër shikuesish dhe po me ato grupe shoqërore. Nuk e ka zgjeruar dot hyrjen tek masa të tjera antropologjike. Të presësh se një ditë ata edhe mund të vijnë në teatër, është fataliste. Repertori teatror duhet të gëlojë për të rrokur në mënyrë gjithëpërfshirëse identitetet lëvizëse ende të padefinuara, qoftë edhe nisur nga një kriter, se ajo që ndërtohet sot si identitet është e ardhmja. Dhe kush sheh nga e ardhmja nuk ka frikë nga liria. Literatura dramaturgjike do të duhet të shfletojë këto faqe jete të përditshme. Shumë kategori të jetës njerëzore, dukuri, fenomene e episode tronditëse, t'i transkriptojë në artin e skenës. Filozofinë spontane të përditësisë ta ngrejë në skenë si një filozofi teatrore të mendimit dhe veprimit skenik. Fjala teatrore është ezoterike. Duket një kuptimore në aspektin literar, porse në skenë nuk është thjesht e tillë. Ajo vjen dykuptimore, trekuptimore apo edhe më shumë. Ndryshe nga letërsia ku në faqe të tëra gjen fjalë estetikisht të pranueshme, si përshkrime e dialogë, mund të takosh diku edhe një thënie me tharm filozofik; tek fjala e skenës teatrore çdo batutë mbart jo thjesht lidhjen për veprimin skenik, por se ajo ofron thelbe kuptimore, ndjeshmërinë përcjellëse meditative dhe arsyetimin filozofik: pse jemi të tillë? Në këtë kuptim, fjalët e skenës janë sentenca filozofike të njeriut në përditësinë e tij prej pelegrini të fatit të vet. Pena për të shkruajtur dramën shqipe do të ngjyhet në këta kallamarë boje jetësore dhe do të duhet të paraprijë me forcën e artit, atë që njerëzit janë nisur të takojnë ose do të duhet të braktisin në mijëvjeçarin e ri, si jeta e tyre e mbushur me dramacitet që nuk shteret. Konvergimi i pelegrinimeve, pavarësisht se ku rrymëzon njeriu, do të duhet të kuptohet prej tij se ai ka nevojë që shpirti i tij të shkojë në teatër, në tempullin e tij civil. Ky itinerar është në dorën e dramaturgjisë. Në këtë kuptim, si edhe kur u krijua teatri si institucion, ai ka detyrimin për mbarëvajtjen e jetës humane. Drama shqipe e shekullit XXI ka përgjegjësinë të kujdeset, të paraprijë dhe të tregojë se si do të jetë ky qindvjeçar për shqiptarët. Nëse njeriu dhe teatri ndahen, të dy do ta humbin rrugëtimin dhe fatet reciproke kësisoj janë të braktisura në mënyrë të paimagjinueshme. Si rrjedhojë, dramat e jetës mund ta ndëshkojnë njeriun me fatalitet, ndërsa teatri do të mbeste një tempull i braktisur e mjeran.