Sandisfield, Mass

Në terma planetare, ai ishte vetëm një shpim me gjilpërë të vogël që u hapi muajin e kaluar nën Glacier Eyjafjalla në Islandën e jugut, kur një vullkan gjatë i harruar filloi të shpërthejnë përsëri pas një amullie gati 200 vjet. Sado i parëndësishëm në syrin e planetit mund të ketë qenë, papritmas ai ka shkaktuar dëme të pallogaritshme.

Erërat e Atlantikut të Veriut u zhvendosën vetëm pak gradë, dhe e gjithë katastrofa e papritur komerciale ka vizituar Evropën veriore: trafiku ajror është mbyllur, qiejt janë boshatisur prej avionëve nga droja e fluturimit në lartësitë e mëdha ajrore me pluhur silici vullkanik brutalisht gërryes.

Hera e fundit që bota u prek aq fuqishëm në këtë mënyrë ishte më 1883, kur një shfrim i ngjashëm i vogël në sipërfaqe të tokës u përhap deri në ishullin e Krakatoas, në mes të Javës dhe Sumatrës, në atë që tani është Indonezia. Rreth 40 000 njerëz vdiqën për shkak të këtij shpërthimi - kjo ishte një ngjarje shumë më e ashpër, dhe në një vend shumë më të populluar.

Por retë e pluhurit që vërshuan lart në stratosferë prekën të gjithë planetin për pjesën tjetër të vitit në të njëjtin nivel - përveç se efektet e tyre ishin të një lloji thellësisht të ndryshëm.

Teksa vullkan i Islandës ka përhapur një valë paniku ndaj teknologjisë së lartë, ngjarja e Javës shpalosi diçka të mirë dhe të vërtetë shumë të bukur: në mbarë botën përhapi drita dhe ngjyra që e çuan njerëzimin në një gjendje habie. Teksa Islanda ka shkaktuar shok, Java rezultoi në frikë. Dhe teksa hiri i Eyjafjallas duket se ka kushtuar humbje milionash në biznes, pluhuri Krakatoas ia la botës jo vetëm një trashëgimi të shënuar e të paharrueshme të llojit të vet, por nxiti edhe një zbulim me rëndësi jetike në shkencën atmosferike.

Qiejt në vjeshtë të vitit 1883 ndryshuan në mënyrë të çuditshme. E hëna u bë blu, ose ndonjëherë e gjelbër. Zjarrfikësit në Nju Jork dhe gjetkë menduan se panë zjarre të largët, të shkaktuar nga retë e vala e pluhurit. Perëndimet e hatashëm të përhirtë, dhe ylberët pas perëndimit të diellit në horizont të purpurt dhe me frutpasion dhe rozë në të verdhë-kuqe, u konsideruan si nga më të paharrueshmet.

Piktorë në veçanti bënë çmos për të kapur gjërat që i panë. Një londinez i panjohur me emrin William Ascroft, i habitur nga drita e natës përgjatë Tamizit, krijoi një pikturë me bojëra uji në çdo 10 minuta, natë pas nate, duke punuar si një aparat fotografik njerëzor. La pas më shumë se 500 piktura nga Krakatoa. "Muzg gjaku" shkroi poshtë një kanavace, duke vënë në dukje magjike e kristaleve përthyes të i pluhurit, "Muzg qelibar," shënohet në një tjetër.

Artistë të mëdhenj, si Frederik Church i Shkollës së Lumit Hudson, janë nxitur po ashtu për veprim. Në dhjetor, katër muaj pas shpërthimit javanez, Church nxitoi deri nga Olana, keshtjellen e tij Moorish afër Poughkeepsie, tek Liqeni Ontario, dhe në një mbrëmje të përsosur kapluar nga purpure të gjallë e të zymtë mbi akullin në Gjirin Chaumont, duke e ditur fare mirë - si shkenca tashmë e bëri të qartë - se ky ishte një vullkan 10 000 kilometra larg të cilin qielli e kishte pikturuar për të.

Dhe një pikturë edhe më shumë e njohur flet gjithashtu për Krakatoan: kërkime të kohëve të fundit tregojnë se Edvard Munch një dekadë më vonë ka pikturuar "Scream" ndërsa kujtonte një natë në Oslo e cila kishte qenë prekur shumë nga pluhuri vullkanik. Në të vërtetë, të dhënat klimatike tregojnë se qiejt e spërkatur me portokallinë e terrorit ua kalojnë më së përkryeri atyre që u regjistruan atë dimër në Norvegjinë jugore.

Ishte më shumë se arti ajo që rezultoi nga shpërthimet e triliona tonë hiri të përmbajtjes silicore të Krakatoas. Ai la një efekt të qëndrueshëm edhe në shkencë.

Pluhuri i rëndë nga Krakatoa ngadalë ra në tokë, duke veshur anijet dhe qytetet mijëra e mijëra kilometra larg. Por grimca të vogla sa mikroni nga goja vullkanit nuk ranë në tokë.

Në vend të kësaj, ato u dërguan lart dhe vazhduan lundrues rreth botës për vite, nëpër rrymat e erërave të globit, të cilat nuk dihej madje që ekzistojnë.

Vëzhguesit e motit, duke vënë re me kujdes kur qiejt në disa qytete ishin të përflakur dhe të ngjyrosur kalojnë re pluhur në lartësi të mëdha, prodhuan një hartë që tregon si këto rryma të erës lëvizin nëpër botë. Emri i parë që përdoret për fenomenin ishte "rryma ekuatoriale tymit". Sot është, natyrisht, lumë reaktiv - një zbulim që mbetet ndoshta në trashëgiminë më të rëndësishme të Krakatoas.

Kjo është një trashëgimi që, si arti i qiellit të natës, mbetet disi më i dukshëm se anullimi i listave të fluturimit në aeroportet e Londrës, të cilat ndoshta do të jenë kujtimi më jetëgjatë publik nga vullkani i vogël që u ringjall në kufirin jugor të Islandës.

--

Simon Winchester është autor i "Krakatoa: Dita kur Bota shpërtheu" dhe librit të ardhshëm "Atlantikut: Biografia e një Oqeani."/Elida Buçpapaj

--

April 16, 2010

Op-Ed Contributor

By SIMON WINCHESTER

Sandisfield, Mass.

IN planetary terms, it was just a tiny pinprick that opened up last month underneath the Eyjafjalla Glacier in southern Iceland, when a long-forgotten volcano started to erupt again after a quiescence of nearly 200 years. But insignificant though the rent in the planet's fabric may have been, uncounted millions have been suddenly affected by it.

The last time the world was so mightily affected in this way was in 1883, when a similarly tiny vent in the earth's surface opened up on the island of Krakatoa, between Java and Sumatra, in what is now Indonesia. Some 40,000 people died because of that eruption "” it was a much more fierce event, and in a much more populated place. But the clouds of dust that cascaded upward into the stratosphere affected the entire planet for the rest of the year on the same scale "” except that the effects themselves were of a profoundly different kind.

Where Iceland's volcano has set off a wave of high-technology panic, Java's event set off something benign and really quite lovely: worldwide displays of light and color that reduced mankind to a state of stunned amazement. Where Iceland has caused shock, Java resulted in awe. And where Eyjafjalla's ashes seem to have cost millions in lost business, Krakatoa's dust left the world not just a remarkable legacy of unforgettable art but also spurred a vital discovery in atmospheric science.

The skies in the fall of 1883 became weirdly changed. The moon turned blue, or sometimes green. Firefighters in New York and elsewhere thought they saw distant fires, caused by clouds of boiling dust. The vivid ash-tinged sunsets, and the post-sunset horizon rainbows of purple and passion fruit and salmon-red, were said to be the most memorable.

Painters in particular did their best to capture what they saw. An obscure Londoner named William Ascroft, astonished by the nightly light show along the Thames, turned out a watercolor every 10 minutes, night after night, working like a human camera. More than 500 Krakatoa paintings survive him. "Blood afterglow," he jotted down on one canvas, noting the magic done by refractive crystals of dust; "Amber afterglow," on another.

Grander artists, like Frederic Church of the Hudson River School, were spurred to action too. In December, four months after the Javanese blast, Church hurried up from Olana, his Moorish castle near Poughkeepsie, to Lake Ontario, and one perfect evening caught the vivid crepuscular purples over the ice on Chaumont Bay, knowing full well "” as science already did "” that it was a volcano 10,000 miles away that had painted the sky for him.

And one even more famous painting speaks of Krakatoa as well: recent research suggests that Edvard Munch a decade later painted "The Scream" while remembering a night in Oslo that had been much affected by the volcanic dust. Indeed, the climatic records show that the swirling orange skies behind the terror-stricken face match perfectly those recorded that winter in southern Norway.

It was more than art that resulted from Krakatoa's outpourings of trillions of tons of fine siliceous ash. It left a lasting effect on science as well.

The heavier dust from Krakatoa slowly fell to earth, coating ships and cities thousands of miles away. But the micron-sized particles from the volcano's mouth did not fall back at all. Instead, they were carried ever upward, and ended up floating around the world for years, on streams of globe-girdling winds that were not then even known to exist.

Weather-watchers, carefully noting just when certain skies in certain cities were inflamed and colored by the passing high-altitude dust clouds, produced a map showing just how these wind currents moved around the world. The first name they used for the phenomenon was the "equatorial smoke stream." Today it is, of course, the jet stream "” a discovery that remains perhaps the most important legacy of Krakatoa.

It is a legacy that, like the night-sky art, remains somewhat more memorable than the flight-cancellation lists at London's airports, which will probably be the most lasting public memorial of the little-volcano-that-roared on the southern flank of Iceland.

--

Simon Winchester is the author of "Krakatoa: The Day the World Exploded" and the forthcoming "Atlantic: The Biography of an Ocean."