Një ditë prej ditësh profesori zviceran Jean-Philippe Assal më ftoi të qëndroja familjarisht një muaj në vilën e tij në Konsh. Kishte një bibliotekë shumë të pasur, si dhe një diskotekë me qindra disqe me muzikë klasike, të lehtë dhe popullore. Ndër të tjera këngë të Laver Bariut, apo këngëtarëve të tjerë shqiptarë. Në bibliotekën shumë të pasur të profesorit të dëgjuar zviceran,  i etur pas profesionit të tij fisnik dhe human, por edhe pas artit dhe librave, gjeta në vitet 90-të, përveç veprave në frëngjisht të shkrimtarit tonë mbarëkombëtar, Ismail Kadaré,  një nga vëllimet e shkrimtares zvicerane Marie-Luce Dayer. Ajo me të shoqin, profesor Jean-Michel Dayer, drejtor shkencor i Spitaleve Universitare të Gjenevës, ishin miq shtëpie të profesor Assalit.

     Nuk e di, por ashtu krejt rastësisht u magjepsa me tregimin e parë që lexova. Pa e ndjerë, duke qëndruar vetëm në sallonin e shtëpisë së profesorit, ku isha ftuar prej tij dhe duke dëgjuar një këngë të Julio Iglezias, të preferuarit tim, kalova në tregimet e tjera. Thjesht, qartë, Marie-Luce përshkruante botën e brëndëshme të një personazhi, me një mënyrë të thjeshtë të shkruari, por në të njëjtën kohë paraqiste aq bukur edhe filozofinë e jetës, shqetësimet e njerëzve, zemërgjerësinë, bukurinë, pasionin për një jetë më të mirë, dëshirën për të ndihmuar njerëzit e varfër, dhe mbi të gjitha për të ngjallur respektin për njerëzit e mirë, për Zotin, për gjithçka hyjnore dhe të pastër. Nuk e di në sa kohë e mbarova librin, por më kujtohet se ndjeva të njëjtën dëshirë si në vitin 1965, kur fillova të lexoj frëngjisht e nga kënaqësia atëhere qëndroja deri në orët e vona të natës, kur e nxirrja kuptimin e tregimit apo skicës. Pata fat, që një i njohuri im, Piro Misha, e kishte patur të jatin ambasador në Francë për një kohë të gjatë dhe unë i lutesha të më jepte nga librat që ai i kishte në kartona akoma të pahapur. Kishte një bibliotekë të pasur dhe të rrallë. Atëhere nuk kishte rrugë tjetër për të lexuar diçka të mirë, tërheqëse, "të ndaluar", përveç autorëve të pranuar zyrtarisht dhe që në bibliotekë shpesh ishin libra "të rezervuara", pra jo për lexuesin e thjeshtë...

     Nisur nga dëshira e mirë për t'i servirur diçka të bukur lexuesit shqiptar botova në gazetën "Drita" tregimin e autores me titull "Shqiponja mbretërore". Më kishte pëlqyer ai tregim pikërisht për idenë e lirisë së shqiponjës. Gjithshtu, pak më vonë u botuan po në gazetën " Drita " dy tregime të saj, të përkthyera nga unë, bashkë me disa fjalë për shkrimtaren. Pa e zgjatur, një ditë u takova me tregimtaren Marie-Luce Dayer, e cila u gëzua kur mori vesh se një gazetë e shkrimtarëve shqiptarë kishte botuar tregime të sajat. Biseda kaloi lirshëm, ajo njihte diçka për Shqipërinë dhe Kosovën, pasi u jepte mësim nxënësve shqiptarë. Ajo shprehu dëshirën që të përktheja disa nga tregimet në gjuhën shqipe. Unë e pranova me kënaqësi këtë kërkesë, sidomos duke patur parasysh se ajo si tregimtare zvicerane do të pritej mirë nga lexuesi shqiptar.  Nga vëllimet e saj zgjodhëm ndër të tjera tregime të mbledhura nga jeta e përditëshme e njerëzve të thjeshtë. Titulli i përmbledhjes "Karuzeli i ëndrrave" ishte dëshirë e vetë autores, për ta paraqitur para lexuesit shqiptar, të cilin ajo e njihte nëpërmjet leximeve të librave të shkrimtarit Ismail Kadare, tregimeve të atyre që e kanë parë Shqipërinë dhe që janë vetë shqiptarë.

     Pasi u botua vëllimi në shqip dhe u paraqit edhe në Panairin Ndërkombëtar të Librit dhe të Shtypit, në Palexpo të Gjenevës, Marie-Luce Dayer më ftoi në një mbrëmje që do organizohej për botimet e saj. Kisha përshtypjen se auditori do të ishte tepër i ri, duke patur parasysh se tregimet e saj priren tek fëmijët. U çudita kur në atë mjedis jashtë Gjenevës, në Konfinjo, ishin mbledhur rreth 150 veta, të moshave të ndryshme për të dëgjuar tregimtaren. Aty ishte paraqitur edhe një ekspozitë me piktura që pasqyronin tregimet e Dayerit. Tregimtarja e cila qysh në moshë të re e ka pasur pasion teatrin, poezinë, tregimet dhe legjendat, bëri për vete dhe auditorin me moshë madhore. Me atë pasionin e saj si tregimtare, me instrumentin e saj (piano e veçantë) ajo nisi të tregojë e të tregojë...Në atë çast m'u kujtua se gjithçka ajo e kishte krijuar me një punë të vazhdueshme: si aktore në "French Theatre in America" (Teatri francez në Amerikë) ku ajo ndoqi një shkollë të tregimtarëve dhe pati fatin të ketë midis profesorëve, tregimtarin e shquar zezak "Brother Blue" të Bostonit. Gjithashtu me rolin e saj si tregimtare në radio, televizion, në koncerte të ndryshme, krahas punës së saj si profesoreshë e gjuhës dhe letërsisë angleze, në një kolegj të Gjenevës ku mësonin dhe bashkëatdhetarët tanë...

     Atë natë, qëndruam vonë midis miqsh, aty diku në rrethinat e Gjenevës dhe ajo më dha një kënaqësi të veçantë. Me ne ishte dhe Bella Cohen, bashkëshortja e shkrimtarit të madh, Albert Cohen. Krahas botimeve të saj në gjuhën frënge, Marie-Luce Dayer paraqiti edhe "Karuzelin e ëndrrave" në shqip, si një dhuratë të bukur, si një mesazh miqësie midis shqiptarëve dhe zviceranëve. Tregimet e saj përshkruhen nga humanizmi i thellë, flasin për jetën e njeriut drejt të mirës, së bukurës, thjeshtësisë, dashurisë për njeri tjetrin. Unë ruaj si një dhuratë të çmuar përmbledhjen e Marie-Luce Dayer ku ajo më shkroi fjalët që më kujtohen gjithmonë : " Kur thonë " na ishte njëherë " nis një udhëtim të gjatë që të shpie në vende të thella të mëdha...dhe që nuk gjenden në asnjë hartë gjeografie ". Pikërisht për këto fjalë me një domethënie të madhe unë i kam dhënë fjalën shkrimtares së shquar se do të vazhdoj të përkthej me kënaqësi në gjuhën time amtare librat e saj që sjellin një botë të afërt me ne, njerëzore, me mesazhe për të ardhmen.

     Marie-Luce Dayer ka lindur në vitin 1941 në Vétroz dhe jeton në Gjenevë. Pasi mori diplomën e studimeve të mesme në Lozanë, për anglisht, shkon në Paris për të ndjekur Shkollën e Lartë Normale të Sen-Klu, në gjuhën frënge. Është profesoreshë e anglishtes dhe në të njëjtën kohë zhvillon artin e të treguarit dhe i kushton kohën e saj të lirë rrëfenjave dhe tregimeve dhe jep recitale të tregimeve të saj, shoqëruar me një instrument muzikor. Bashkëpunon me radio të ndryshme (Espace 2, RCF Paris, me Televizionin Suisse Romande dhe me revista si « Choisir », « Les Cahiers protestants ». Ndër veprat e saj mund të përmendin vëllimet me tregime : « Lulet e së vërtetës », « Shtëpi prej xhami, shtëpi prej qerpiçi », « Karruzeli i ëndrrave » në gjuhën shqipe, « Është koha e Krishlindjeve », « Pafajësia e botës », « Sekretet e mbretit » etj. 

     Më poshtë po ju paraqes dy tregime të shkrimtares Marie_luce Dayer, të cilat do të përfshihen në librin « Nën krahët e shqiponjës » (titull i propozuar nga vetë autorja), që do të botohet së shpejti në gjuhën shqipe. 

Gjenevë, më 6 korrik 2009 
 
 

Dy tregime nga shkrimtarja zvicerane Marie-Luce Dayer 

     Pasqyra e thyer 
 

      Ishte një qytet i vogël, i qetë, i bukur. I vendosur pranë kodrave, ai kishte një klimë të këndshme sepse dimrat vetëm kalonin, pa qëndruar gjatë. Pranverat fillonin në shkurt, për t'u lënë vendin verave që flladet e detit i freskonin. Ndërsa vjeshtat, zgjasnin pothuaj pa pushim, edhe pas Shën Martinit.

      Rreth burimeve të ujit të ngrohtë që gufonin aty këtu, ishin ndërtuar stacione termale, si edhe hotele. Megjithatë, qyteti kishte mundur të ruante, megjithë turistët, karakterin e tij të qetë dhe tregtia mbahej nga familje, ku të rinjtë dhe pleqtë shkonin mirë me njëri tjetrin.

      Një ditë, aty ndaloi një limuzinë e madhe. Dolën njerëzit e veshur me rroba ngjyrë hiri, u ranë kryq e tërthor rrugëve, kopshteve dhe parqeve dhe disa muaj më vonë filluan punët tek pishnajat. U ndërtuan pallate madhështore, me banjo private dhe kopshte.

      Aty u vendosën edhe njerëzit e veshur me rroba ngjyrë hiri dhe qysh nga ajo kohë në qytet pati një trazirë, me ec e jake misterioze, limuzina sa vinin e më të shumta, shoferë dhe transportues. Këta njerëz nuk bëheshin me popullsinë lokale, por shërbimet që kërkonin ata qenë të paguara mirë sa që filluan t'a tërhiqnin atë  drejt vetes. Në këtë mënyrë rinia e qytetit u dha pas punëve të turbullta, që ishin në kufi të ndershmërisë.

      Duke mos ditur se si t'i cilësonin zotërinjtë e pallatit, ata u quajtën « baronë » dhe u përhap fjala se të hollat e tyre nuk ishin të pastra.

      Filluan grindjet nëpër familje : prindërit duke i këshilluar fëmijët e tyre, bile edhe duke i ndaluar që të bënin tregti me baronët. Por lakmia për fitime qe e madhe...të rinjtë e lanë veten të mashtrohen dhe u lëkund qetësia e qytetit të vogël...

      U futën në një ngërthesë që kishte kuptimin e skllavërisë ; atë të parasë që të helmon.

      Zotërinjtë e pallatit dukeshin vetëm rrallë. Ata mbrinin me limuzina, pastaj largoheshin në një drejtim të njohur vetëm prej tyre. Ata dukeshin sikur jetonin vetëm natën. Ditën, gjithçka ishte e qetë. Zotërinjtë flinin ose prisnin vizitorë misteriozë që iknin po aq në heshtje , ashtu si edhe kishin ardhur.

      Sipas disa fjalëve, në pallat ishin organizuar gosti madhështore, të ndjekura nga orgji që mezi guxonin t'i përshkruanin.

      Të moshuarit e qytetit të vogël ishin të pikëlluar, prindërit qanin, sepse fëmijët e tyre kishin ndryshuar...Pothuajse të gjithë ishin në shërbim të baronëve.

      Një darkë, në një nga këto pallate, një i ftuar vuri re praninë e dikujt që ai nuk e njihte.U habit sepse atje mund të hyhej vetëm duke pasur një kartë anëtarësie. Ndërkaq, ky njeri, i mbështetur tek një faqe muri, nuk ishte anëtar i shoqatës. Ai e vëzhgoi. I panjohuri e hodhi vështrimin në drejtim të tij dhe shikimi i tij e shpoi tej përtej si një shkreptimë. Ndjeu që e pushtoi  një shqetësim i thellë dhe duke ecur si i dehur, u ngrit dhe u largua nga salla.

      Të nesërmen në darkë, ai vuri re se i panjohuri që qëndronte në të njëjtin vend, po e vështronte. Përsëri atij ju duk se një shkrepëtimë i përshkoi sytë dhe nuk e ndjeu veten mirë. Përsëri, duke ju marrë këmbët, u largua nga salla.

      I njëjti fenomen ndodhi edhe darkën tjetër. I foli mikut të vet, i cili pati të njëjtën goditje nga shikimi i të huajit. Sëbashku, ata ju afruan atij, e pyetën për identitetin e tij. I panjohuri nuk u përgjigj, ai u largua. Roja i pyetur pohoi se ai e kryente mirë punën e tij dhe se çdo hyrje ishte e kontrolluar.

      Por darkën tjetër, i panjohuri ishte aty...dhe vëzhgonte qetësisht. I kërkuan kartën e anëtarësisë. Ai nuk e kishte atë...

      E përzunë.

      Herët në mëngjez, kur të dy burrat dolën nga pallati,  e panë, të mbështetur në murin e kopshtit. E kërcënuan me gurë. Por ai, pa hequr dorë nga qetësia e vet, u tërhoq, duke vazhduar t'i shohë pastaj u zhduk në pishnajë. Atëhere, të dy burrat i kapi paniku. 

      Kontrollet u dyfishuan...Nuk e panë më.

      Pas disa kohësh, një mbrëmje nga mesnata, në një kohë që alkoli dhe droga kishin errësuar mendjet e njerëzve, papritur u dëgjua një zhurmë e madhe. Të gjithë të ftuarit u ndalën, dikush që kishte folur,  që kishte  pirë, përqafuar, përkëdhelur dhe qeshur. Të gjitha shikimet u drejtuan nga pasqyra e madhe. Ajo sapo ishte copëtuar. Toka u mbush me mijra copa kristali.

      U vendos një qetësi e frikshme, pastaj një burrë u ul, mori një copë në dorën e tij dhe pa veten. Ajo që pa  e bëri të tmerrohej. E shtrëngoi dorën tek copa e kristaltë. U spërkat me gjak. Njeriu u ngrit dhe, duke mbajtur copën e pasqyrës, u largua nga salla, duke ju marrë këmbët si një i dehur. Një burrë tjetër u përkul, mori një copë, pa veten e tij dhe u tmerrua. Si i mëparshmi, ai shtrëngoi dorën dhe u spërkat me gjak. Si i mëparshmi, doli nga salla, duke lënë pas tij traga të kuqe.

      Të gjithë të ftuarit vepruan njëlloj.

      Kur njeriu i fundit iku nga salla, toka ishte si një pellg gjaku.

      Të nesërmen, pallati u mbyll dhe aty u vendos një tabelë njoftimi mbi derë: " E mbyllur për shkak të dramës".

      Njëri pas tjetrit, baronët u larguan nga pallatet e tyre dhe u zhdukën.

      Pak nga pak, qyteti i vogël, i spastruar nga ata miq të padëshiruar, gjeti përsëri qetësinë e vet. Por rinisë që kishte shijuar parajsën artificiale,ju desh shumë kohë që të mbyllte plagët dhe të shëndoshej.

      Pallatet mbetën të mbyllur përgjithmonë.

      Sot, ato janë si gërmadha dhe kopshtet e tyre janë kthyer në të egër, nuk vizitohen, veçse nga zogjtë shtegtarë që i kanë kthyer si një ndërresë në rrugën e udhëtimit të tyre të gjatë. 
 
 
 

Zinxhiri i Krishlindjeve    

      Si çdo vit, qysh kur lufta bënte kërdinë, kryetarët e vendeve ndërluftues nënshkruan pezullimin tradicional të betejave gjatë festës së Krishlindjeve.

      Në vendin ku takoheshin tre kufijtë, shtrihej një truall i pamatur që kishte shërbyer për beteja të shumta. Atë pasdite, duke u kthyer nga shkolla, fëmija që ishte vonuar, vendosi ta kalojë atë, për të fituar kohë, pasi ngrysej shpejt. Kur mbriti në mes të truallit të ngrirë, ai pa vijat e një trupi të bardhë të shtrirë në tokë. I bëri vetes mijra pyetje se çfarë mund të ishin ato vija të trupit të bardhë dhe ato mijra përgjigje e mbajtën shumë larg realitetit.

      Kur u afrua shumë pranë, pranoi atë që dukej sheshit...Ishte një kafshë përrallore, e bardhë, me një bri të praruar.

      "Unë ëndërroj, tha ai me zë të lartë...Kafshët përrallore nuk jetojnë më! Ato u përkasin botës së legjendave dhe përrallave, jo realitetit!"

      Dhe megjithatë...sado e pabesueshme që mund të ishte, ai ndodhej përballë një kafshe përrallore që ju duk e sëmurë dhe shumë e trishtuar. Ju afrua ngadalë dhe e preku. Ajo ishte e ngrohtë...pra e gjallë. Sytë i dukeshin se i kishte gjithë lotë. Ai pyeti:

      "Nga ke ardhur? Cfarë bën ti këtu?"

      Asnjë përgjigje.

      Ai tha përsëri: "Më dukesh fatkeqe...A mund të të ndihmoj?"

      Pa se lotët e saj po derdheshin në tokë.

      E përqafoi kafshën përrallore. "Po bie nata, është një vend i rrezikshëm...Do të vij përsëri nesër... »

      Në ëndërr ju shfaqën plot kafshë përrallore, por ato ishin të gëzuara, ato lodronin, qeshnin...Ajo e truallit të pamatur qante.

      Të nesërmen në mëngjez, kur u kthye nga shkolla, e gjeti përsëri. Ajo nuk kishte lëvizur. Ju duk se ishte më tepër e sëmurë, akoma më shumë e trishtuar. E përkëdheli dhe filloi të qajë. Në atë kohë gjeti një pergamenë midis dy putrave të saj. Në një gjuhë që ai e kuptonte, lexoi këto fjalë : 

«  PËR TË SHPËTUAR KAFSHËN E FUNDIT PËRRALLORE NË BOTË, KRIJONI... » 

      Aty, shkronjat zhdukeshin sikur të ishin fshirë.

      « Si mund të shpëtoj, thirri fëmija, fjalët e fundit janë fshirë ! »

      Në atë kohë, ai pa të mbrinin në shteg të dy zonjushat e verbëra, Maien dhe Madëlenën. Ato ishin motra dhe muzikante. Djali i njihte ato mirë...Për to flitej se shihnin dhe kuptonin gjithçka.

      Ai vrapoi drejt tyre.

      « Marie, Madëlenë, thirri ai (kur u flisnin atyre veprohej sikur ato të ishin një njeri i vetëm) hajdeni të më ndihmoni. Në bazë të thirrjes së tij, ato njohën Theofilin dhe ecën përpara, duke u mbajtur për krahu, duke drejtuar njëra tjetrën.

      « Cfarë po ndodh ? » Zëri i tyre ishte krejt i melodishëm...

      Djali shpjegoi pas dy lemzave se çfarë i kishte ndodhur dhe menjëherë ato u bindën. E përkëdhelën kafshën, ishin të vendosura që ajo ishte kafshë përrallore, më e bukura në botë, pa dyshim e fundit dhe patjetër që ajo duhej shpëtuar.

      « Ma jep mua pergamenin », tha njëra prej tyre. Ajo i vendosi gishtat e saj mbi shkronjat që ishin fshirë dhe fëmija i dalloi ato. 

      « NJË ZINXHIR NJERËZISH, CDO HALLKË DO TË JETË NJË NJERI ME DËSHIRË TË MIRË QË DO TË VIJË NGA TRE SHTETET QË JANË NË LUFTË »

      « Kjo ishte e thjeshtë, tha Maria ose Madëlena- pasi me to, asnjëherë nuk dihej se cila fliste, sepse ato ishin krejt të njëjta- duhen gjendur tridhjetë vetë dhe duhet krijuar një zinxhir ».

      « Po kjo është e pamundur, rënkoi djali, nuk do ta krijojmë kurrë ».

      « Kur një njeri kryen një gjë të mirë, bota ngrihet...kur e bëjnë tridhjetë, bota lëkundet », përshpëriti Maria apo Madëlena.

      Atje sipër, Zoti Zhyst, nga prona e Mullinjve mbriti hypur mbi një karro. Fëmija vrapoi drejt tij, i shpjegoi shpejt dhe turbull se ç'kishte ndodhur. Zoti Zhyst mendoi se Theofili kishte ethe.

      Megjithatë, ai e ndoqi dhe gjeti të dy të verbërat dhe kafshën përrallore...pikërisht siç e kishte përshkruar fëmija.  

      Në vend të shtangies, tek ai mbizotëroi arsyeja. Ai ishte zot i Mullinjve, kishte shumë pasuri dhe famën e një njeriu të ndershëm dhe të zgjuar. Ai nuk kishte frikë nga asgjë dhe asnjeri. 

      Të tre vendosën se çfarë plani do të ndiqnin. 

      Qysh të nesërmen në mëngjes, do të fillonin kryqëzatën. Vogëlushi do të qëndronte në vend, muzikantët do të kalonin një kufi dhe fshatari një tjetër.

      Në fillim, Theofili takoi një të plagosur lufte të gjymtuar dhe shumë të trishtuar, i cili u bashkua menjëherë me të, pastaj ai rekrutoi mësuesen e vet me zemër të artë, pastaj gjyshen e tij, pastaj bukëpjekësin, mullisin dhe katër fëmijë të klasës së tij.

      Maria dhe Madëlena e kaluan kufirin, të armatosura vetëm me bastunet e tyre të bardhë. Ato nuk patën asnjë pengesë për të bindur poetë, muzikantë dhe komedianë shëtitës.

      Edhe Zoti Zhyst e kaloi kufirin me kalin dhe karron e tij.

      Ai shkoi të takohet me fshatarë të tjerë. Solli me vete dhjetë prej tyre.

      Kështu që llogaria u bë...

      Pra u krijua një zinxhir, duke u mbajtur dora-dorës dhe duke bërë një rreth rrotull kafshës përrallore që dukej sikur po vdiste. Qëndrimi i saj nuk kishte ndryshuar. Mund të thuhet se dukej si një statujë. 

      Muzikantët filluan t'i bien violinës dhe këngët e Krishlindjes u dëgjuan në truallin e pamatur, të kënduara në tre gjuhë të nmdryshme... 

      Pastaj, Theofili nisi "Gloria in excelsis deo".

      Kësaj radhe të gjithë kënduan në të njëjtën gjuhë. Ishte e madhërishme! Cdonjëri mendoi se kufijtë ishin zhdukur, se të gjithë ishin vëllezër...

      Pastaj kërcyen.

      Pataj u ndez një zjarr, pasi ishte errur.

      Në këtë zjarr, një nga fshatarët vendosi patatet, një tjetër preu djath, një tjetër sallam, një tjetër dha verë të prodhuar nga vreshti i tij, një tjetër musht mollësh, një tjetër dhe mollë të mira të kuqe.  

      Pra, hëngrën, qeshën, edhe kënduan dhe u argëtuan. 

      Ishin çaste të jashtëzakonshme. 

      Atëhere, kafsha përrallore lëshoi një hingëllimë dhe u ngrit. 

      Mbretëroi një heshtje e plotë. 

      Nën dritën e zbarët të flakëve, ajo qëndroi drejt, e bardhë dhe "bukuri e mishëruar" e praruar. 

      Ajo pa çdonjërin dhe çdonjërën, sytë e saj të përlotur panë më tepër Theofilin, të dy të verbërat dhe zotin Zhyst, pastaj ajo filloi të ecë. Hapat e saj të mëdha dhe të lehtë dukeshin sikur ngriheshin në qiell... 

      Ajo doli nga rrethi dhe u zhduk në errësirën e natës.

      Për një kohë të gjatë qëndruan të heshtur, me sytë e kthyer nga vijat e trupit të bardhë që kishte përshkruar errësirën...  

      Të nesërmen, fshatarët mbollën një pemë në vendin ku kafsha përrallore kishte qëndruar shtrirë. Një pemë që ata e stolisën me drita dhe që e quajtën "Pema e paqes".

      Cdo hallkë e zinxhirit u kthye në vendin e vet dhe vazhdoi kryqëzatën. Dhe zinxhiri u zgjat. 

      Ushtarët lanë armët dhe nuk pranuan të luftojnë. Kështu, kryetarët e vendeve ndërluftuese u detyruan të vazhdojnë pezullimin tradicional të betejave gjatë festës së Krishlindjeve. 

      Deri më sot ky pezullim nuk është prishur!