VOAL - Online Zëri i Shqiptarëve - Oktavio Pac: Perëndimi kthehet nga Lindja në mbarimin e historisë

Paz besonte se "gjërat më të rëndësishme mund të thuhen në hapësirat përtej argëtimit dhe imperativëve komercialë të masmediave". Megjithëse politika letrare të parëndësishme nganjëherë ndërhynin, Paz ishte një shpirt vërtet fisnik, e gjithë jeta e të cilit qe një eksplorim. Gjithçka i interesonte atij, nga surrealizmi tek sistemi i kastave indiane (qe ambasador i Meksikës në Indi përpara se të jepte dorëheqjen në vitin 1968 në shenjë proteste ndaj masakrës studentore në Tlatelolco).

Si kurrë më parë në fundin e këtij shekulli, ekzistojnë forma të njëkohëshme arti. Një moment neoekspresionizëm, momentin tjetër minimalizëm. Parim tjetër organizues i rëndësishëm i shoqërisë moderne ka qenë ideja e së "ardhmes". Çdo qytetërim ka një ide të ndryshme për kohën. Për shoqëritë mesjetare, gjëja e rëndësishme ishte përjetësia - koha jashtë kohës - dhe e kaluara. Ata nuk besonin tek e ardhmja. Ata e dinin shumë mirë se bota shpejt do të dënohej që të zhdukej. Problemi ishte të shpëtohej shpëtimi i individit dhe jo të përpiqej të shpëtohej bota.

Ka shumë fjalë këto ditë të Pasluftës së Ftohtë rreth "fundit të historisë" në kuptimin hegelian - historia që avancoi nëpërmjet kontradiktave dhe konflikteve tokësore të shpirtit të zbuluar botëror, por që tani pushon në paqen relative të së tashmes. Por a nuk po flasim realisht rreth diçkaje më të thellë? Me anullimin e së ardhmes dhe fundin e kohës lineare, fundin e avangardës...

I nderuar me Çmimin Nobel për Letërsinë në vitin 1990, Octavio Paz ishte poeti, eseisti dhe kritiku më i madh i Amerikës Latine, vepra më jetëgjatë e të cilit ishte "Labirinti i Vetmisë". Shpesh do të takoheshin pasdite vonë për një skoç me akull në apartamentin e tij në Reforma të Mexico City, me shiun e ngrohtë të pasdites që rrihte dritaret e studios së tij të mbushur me libra, duke shikuar për nga kolona e Engjëllit të Pavarësisë në qendër të këtij megalopoli të zhurmshëm. Gjatë viteve, bashkëpunuam në mjaft numra të "Vuelta", një revistë e vogël, por influente. Paz besonte se "gjërat më të rëndësishme mund të thuhen në hapësirat përtej argëtimit dhe imperativëve komercialë të masmediave". Megjithëse politika letrare të parëndësishme nganjëherë ndërhynin, Paz ishte një shpirt vërtet fisnik, e gjithë jeta e të cilit qe një eksplorim. Gjithçka i interesonte atij, nga surrealizmi tek sistemi i kastave indiane (qe ambasador i Meksikës në Indi përpara se të jepte dorëheqjen në vitin 1968 në shenjë proteste ndaj masakrës studentore në Tlatelolco). Ai pëlqente që të përmendte Baudelaire, duke thënë se poetët qenë përkthyes universalë për shkak se përkthenin gjuhën e universit - yje, ujë, pemë - në gjuhën e njeriut. Paz ndërroi jetë në vitin 1998. Ky bashkëbisedim me të u zhvillua në vitin 1992. Ai i botua dhe tek "Vuelta" me titullin "La Transformacion del Tiempo: El Encuentro de Oriente y Occidente."

- Në esenë tënde "Breach and Convergence", ju argumentoni se skepticizmi i arsyeshëm apo shpirti kritik që është shenja dalluese e modernizmit e ka minuar besimin në një të vërtetë unitare dhe ka çuar në pranimin e të vërtetave pluraliste. Ky shpirt ka çuar jo vetëm në mënyra të tjera të të shikuarit, por gjithashtu edhe në zbulimin e kulturave të tjera dhe në një mohim final, ndoshta ka prishur vetë orën e tij, orën moderne të progresit apo kohën lineare - Historinë me H të madhe. "Orët që që kanë humbur orën e tij", në brengën e poetit kilian Vicente Huidobro, tani janë çliruar që të marshojnë me ritmin e tyre. Ndërsa pikëpamja botërore për modernizmin humbet terren, diversiteti i jashtëzakonshëm i kohërave dhe i kulturave që ka qenë fshehur nën hijen e universalitetit po rishfaqet. Disa e kanë quajtur këtë gjendje "pasmoderne". Ju e refuzoni këtë emër. Ju e quani atë "kohë pa masë" apo "kohë e patër". Pse?

Qytetërimi perëndimor po përjeton një ndryshim themelor në imagjinatën e tij kohore. Neve na duhet të rregullojmë orët tona. Ta quash gjendjen aktuale "pasmoderne" është akoma t'i referohesh modernizmit; është që të biesh në kurthin e kohës lineare, narrativa nga e cila jemi nisur së bashku. Me nocionin e tij të progresit, modernizmi qe realisht një lloj ekzagjerimi i kohës lineare të qytetërimit judeo-kristian, duke ecur përpara nga një moment Krijimi dhe Rënieje në mëkat drejt Ringjalljes dhe Parajsës. Gjithmonë ka nënkuptuar lënien pas të së kaluarës në emër të diçkaje të ndryshme apo më të mirë në kohët që do vijnë. Modernizmi filloi në shekullin e XVIII kritikën si një metodë filozofike. Më pas, modernizmi doli si një metodë politike - revolucion - që qe kritik ndaj asaj çka ekzistonte në emrin e utopisë që mund të ishte... Më së fundi, modernizmi u bë një metodë artistike - ajo avangardë, e cila bëri një shkëputje radikale me traditën kulturore. Modernizmi prodhoi shumë gjëra të mira. Mbi të gjitha, siç e përmendët dhe ju, njohjen e qytetërimeve të "tjera". Kjo hapi mundësinë e asimilimit të traditave të huaja në kulturën perëndimore, nga poezia orientale në maskat dhe skulpturën afrikane që stimuloi kubizmin. Poetët adoptuan haikun japonez dhe Ezra Pound përktheu poezi kineze. Teatri Noh influencoi Yeats dhe shkrimtarë të tjerë. Në të vërtetë, një e treta e parë e shekullit XX qe kulmimi i një procesi të gjatë të zbulimit të qytetërimeve të tjera dhe të vizioneve të realitetit të tyre. Ky proces, i filluar në shekullin e XVI me eksplorimin e kontinentit amerikan, rezultoi në kohën tonë në adoptimin e formave artistike që jo vetëm nuk qenë të ndryshme, por të kundërta, me traditën kryesore të Perëndimit. Asimilimi i "tjetrit" në imagjinatën eurocentrike qe pasoja e revolucionit estetik që filloi me Romanticizmin. Më së fundi, i dha fund një tradite që kish filluar me Rilindjen, duke e nxjerrë frymëzimin e tij nga antikiteti greko-romak. Nëpërmjet mohimit të kësaj tradite në kërkim për forma të tjera bukurie, arti modern e prishi vijueshmërinë e Perëndimit. Në momentin aktual, ne kemi një vizion të ndryshëm të traditës, një mënyrë asimilimi të së kaluarës, por jo një shkëputje me të. Një shembull i kësaj sot mund të shikohet tek arkitektura, e cila çek stilet moderne dhe neoklasike. Ky vizion i ri është gjithashtu një mënyrë e asimilimit në mënyrë të njëkohëshme të kulturave të tjera, me të cilat jetojnë krah për krah. Dhe, si kurrë më parë në fundin e këtij shekulli, ekzistojnë forma të njëkohëshme arti. Një moment neoekspresionizëm, momentin tjetër minimalizëm. Parim tjetër organizues i rëndësishëm i shoqërisë moderne ka qenë ideja e së "ardhmes". Çdo qytetërim ka një ide të ndryshme për kohën. Për shoqëritë mesjetare, gjëja e rëndësishme ishte përjetësia - koha jashtë kohës - dhe e kaluara. Ata nuk besonin tek e ardhmja. Ata e dinin shumë mirë se bota shpejt do të dënohej që të zhdukej. Problemi ishte të shpëtohej shpëtimi i individit dhe jo të përpiqej të shpëtohej bota. Por modernizmi ka një konceptim të ndryshëm: nuk ishte shpirti individual që mund të shpëtohej, por vetë raca njerëzore nëpërmjet "progresit". E ardhmja në Tokë ishte parajsa moderne që mund të realizohej nga të gjithë në të njëjtin marshim të "Historisë". Nën modernizmin, ne kërkuam ringjallje kolektive, shekullore, ringjallje brenda kohës. Tani ne e kemi humbur besimin tonë tek "progresi" dhe kemi zbuluar të tashmen e cila, në ndryshim nga e ardhmja, e dimë se mund ta prekim. Përpjekja totalitare për të arritur të ardhmen ka rënë krejtësisht dhe bile edhe toka e madhe e të ardhmes së hapur, Shtetet e Bashkuara, janë bërë tokë e së "tashmes". Disa vjet më parë, kjo ndjeshmëri u formulua në mënyrë të thjeshtë në sloganin "parajsë tani". Edhe i deklaruar në mënyrë arrogante, ky slogan prapëseprapë ofron disa ide të temperamentit të shoqërive tona. Me pak fjalë, suksesioni kohor nuk e sundon më imagjinatën tonë, e cila është tërhequr nga e ardhmja tek e tashmja. Ne jetojmë në fakt në atë çernierë të kohëve dhe hapësirave, të sinkronizimit dhe të grumbullimit, që konvergon në "kohën e pastër" të çastit. Dikush e shikon këtë në zhvillimet shkencore të kohëve tona - me theksin e ri ndaj shansit dhe grumbullimit të rastësishëm të forcave në vend të rastësisë logjike. Koherenca dhe ekuilibri janë përjashtimi momental, dizekuilibri është rregulli. Gjithashtu, gjuhësia ka zbuluar sinkronizim. Kjo kohë pa masë nuk është optimiste. Ajo nuk propozon "parajsë tani". Ajo njeh vdekjen, të cilën kulti modern i së ardhmes e mohon, por përqafon gjithashtu intensitetin e jetës. Për momentin, ana e errët dhe e ndritshme e natyrës njerëzore janë pajtuar. Paradoksi i çastit është se ai është njëkohësisht i gjithi kohë dhe jo kohë. Është këtu dhe është larguar. Është pika e ekuilibrit midis ekzistencës dhe ardhjes në ekzistencë.

- Këtu ju dukeni si Ilya Prigogine, fizikani teorik i njohur për veprën e tij në teorinë e kaosit, që shikon nga arti për të gjetur një model të ri të natyrës tek shkenca. Prigogine thotë se roli ynë nuk është që të shajmë të kaluarën. "Ajo çfarë kemi në mendje", thotë ai, "mund të shprehet më mirë nga referim ndaj skulpturës - qoftë ajo një Shiva vallëzuese apo në kishat miniaturë të Guerrero - në të cilat duket shumë qartë kërkimi për një lëvizje midis ndalimit dhe lëvizjes, kohës që ngec dhe kohës që kalon. Është ky konfrontim që do t'i japë erës tonë unicitetin e saj".

Mendoj se Prigogine ka të drejtë. Çasti është një dritare për në anën tjetër të kohës: përjetësinë. Bota tjetër mund të shikohet në shkëndijën e ekzistencës së saj. Në këtë kuptim, poetët - muzat e lëvizjes - kanë gjithmonë diçka për t'i treguar njeriut modern. Haiku i traditës orientale e tregon këtë. Në Perëndim poetët tanë të mëdhenj, të tillë si Czeslaw Milosz, e kanë ndarë këtë perceptim të çastit apo të momentit si pajtimin midis tri kohëve: të kaluarës, të tashmes dhe përjetësisë.

- Poetikën e çastit që ju e quani "kohë pa masë", Czeslaw Milosz e quan "çasti i përjetshëm":

Kushdo që gjen rend

Paqe dhe një çast të përjetshëm në atë që

Kalohet pa gjurmë. Atëhere, a jeni dakord

Ta abrogoni atë që është dhe të merrni nga lëvizja

Momentin e përjetshëm si një flakërimë

Në rrjedhën e një lumi të zi? Po.

Milosz e përshkruan në vargje ndjekjen e së Vërtetës së tij, por zbulimi i tij i tij i momentit:

Po vrapoja nga dhoma në dhomë pa

Ndaluar... sepse besoja në derën e fundit.

Por forma e buzëve dhe e një molle dhe e një luleje

U varën në një rrobe ku gjithçka më lejohej ta

Dija dhe ta merrja.

Ju përmendet haikun. Në përqafimin e momentit të poetit, njeri gjen të njëjtën ndjeshmëri si në një haiku tipik japonez:

Heshtje

Penetrojnë shkëmbinjtë

Tingujt e gjinkallës

Këto vargje e shprehin shumë mirë atë për çka po flasim. Poetë dhe mistikë të tjerë në traditën perëndimore, të tillë si William Blake, dhe, pavarësisht se ai qe kristian, St. John of the Cross, shprehën të njëjtën ndjeshmëri. Wordsworth qe poeti i momenteve të mëdha. Në fund të fundit, çfarë është "preludi" i Wordsworth? Ai është historia e një njeriu që ka pak momente iluminizmi dhe se, për të, kjo qe e mjaftueshme. Nuk është se të gjithë këta poetë apo mistikë Lindje dhe Perëndim besonin në të njëjtën gjë. Jo, por ama në të njëjtën kohë ata po thonë diçka që është universale dhe prek përvojën e të gjithë racës njerëzore.

- Si është, në të vërtetë, kjo estetikë e lëvizjes e ndryshme nga ideja e "artit dhe asgjë tjetër përveç artit" të Nietzsche në mungesën e ndonjë kuptimi transhendent? Për shkak se Zoti qe fiksion dhe, për pasojë, nuk kishte asnjë etikë, ideja e tij qe se estetika, fiksioni i njeriut, qe shprehja më e lartë e ekzistencës, "fisnikëruesi më i madh i jetës".

Nietzsche ishte tërheqës në besimin e tij se "arti dëshiron jetën". Ai donte të vallëzonte në humnerë, por kishte gjithashtu një vizion tragjik të racës njerëzore pa mundësinë e ringjalljes. Ajo çfarë kemi nevojë të ndërtojmë tani nuk është vetëm një estetikë dhe një poetikë e momentit konvertues, por një etikë dhe një politikë që ndiqen nga ky perceptim i kohës dhe i realitetit. Në një qytetërim të tillë të ri, e tashmja nuk do të sakrifikohet për të ardhmen apo për përjetësinë. Tani e tashmja do të mund të jetohet, si shoqëri konsumi, në mohimin e vdekjes. Më shumë, ne do të jetojmë në lirinë e plotë të diversitetit dhe sensualitetit tonë në dijen e caktuar të vdekjes. Themelet etike të qytetërimit të ri duhet ta glorifikojnë këtë liri dhe krijueshmëri pa iluzion; kjo do të kërkonte të ruante pluralitetin e së tashmes - pluralitetin e kohëve të ndryshme dhe praninë e "tjetrit". Politika e do të jetë një dialog i kulturave. Por vetëm pluraliteti, siç e kuptonin Nietzsche dhe Dostoyevsky, çon tek nihilizmi. Nëqoftëse nuk ka Zot, gjithçka është e lejuar. Pa një njësi të tillë më të lartë, ne tolerojmë vetëm diferencën sepse jemi njëlloj indiferentë ndaj gjithçkaje dhe cilitdo. Relativizmi na ndihmoi që të zbulonim kultura dhe moralitete të ndryshme. Ai na ndihmoi që të zbulonim se ateistët, ashtu si dhe budistët apo kristianët, mund të jenë shenjtorë. Çdo kulturë ka një vlefshmëri në vetvete. Por si i krahasojmë ato dhe i zgjedhim? Për shembull, në rastin e Meksikës, si mund të themi se kapitalizmi është më i mirë se sakrifica njerëzore? Sipas relativizmit, ata janë të barabartë. Kjo është arsye se pse ne duhet të kërkojmë që të zbulojmë fillin bashkues midis diversitetit tonë të jashtëzakonshëm. Në mungesën e një perspektive të përgjithshme të racës njerëzore dhe etikës universale, mbi çfarë baze pretendojmë se një qytetërim është moralisht superior ndaj tjetrit? Ne duhet t'i rezistojmë relativizmit modern dhe rekonstruktimit të realitetit në asgjë dhe indiferencë morale. Arsyeja duhet të jetë guida jonë në këtë rezistencë. Jo arsyeja absolute, totalizuese e Platonit, por arsyeja e kufizuar e Immanuel Kant, arsye që është e aftë të kritikojë veten. Çasti, besoj unë, mund të jetë një pikë nisjeje për këtë unitet të ri. Për momentin, pluraliteti mund ta takojë unitetin; e veçanta mund të jetë universalja. Nga gërmadhat e narrativave të mëdha të qytetërimit tonë - kristianizëm, marksizëm, liberalizëm - do të lindë ky moralitet i ri.

- Ka shumë fjalë këto ditë të Pasluftës së Ftohtë rreth "fundit të historisë" në kuptimin hegelian - historia që avancoi nëpërmjet kontradiktave dhe konflikteve tokësore të shpirtit të zbuluar botëror, por që tani pushon në paqen relative të së tashmes. Por a nuk po flasim realisht rreth diçkaje më të thellë? Me anullimin e së ardhmes dhe fundin e kohës lineare, fundin e avangardës...

...Dhe fundin e Hegel...

- ...A nuk është zhvillimi qytetëues që po dëshmojmë vërtet fundi i konceptimit judeo-kristian të kohës?

Në një kuptim, ne po përjetojmë një ndryshim jo më pak të thellë se tranzicioni nga ideja greke e kohës ciklike në idenë judeo-kristiane të suksesionit kohor. Ideja judeo -kristiane monoteiste ishte se çdo qytetërim ka të njëjtin konceptim të kohës. Megjithatë, me relativizmin e modernizmit, ne zbuluam se çdo qytetërim ka orën e tij. Për shembull, gjetëm se grekët dhe romakët nuk besonin në progresin historik. Po kështu nuk besonin as qytetërimi kinez, qytetërimi hindu apo qytetërime të tjera politeiste. Përderisa ne tani e pranojmë pluralitetin e qytetërimeve dhe, për pasojë, konceptimet e kohës, atëhere ideja e një drejtimi të kohës për të gjithë racën njerëzore është shkatërruar. Megjithatë, nuk e di nëse mund "t'i japim fund" një tradite kaq të fuqishme dhe të thellë si kristianizmi. Kristianizmi nuk i abrogoi traditat pagane, ai i asimiloi ato. Në fund të fundit, pa filozofinë greke, Kisha nuk do të kish mundur ta ndërtonte filozofinë kristiane. Në kohën tonë, kjo do të jetë njëlloj.

- Duke e hedhur poshtë një të vërtetë në favor të vërtetave pluraliste dhe duke e prishur orën perëndimore për t'i besuar vetëm lëvizjes, tradita kritike e modernizmit duket se na ka çuar ne në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit XX në atje ku Lindja ka qenë prej një kohe të gjatë. Duke dëgjuar kritikun letrar japonez Shuichi Kato: Në traditën japoneze, koha nuk ka as fillim e as fund. I gjithë filli i vazhdueshëm i ekzistencës nuk copëtohet në pjesë apo periudha. Për pasojë, "këtu dhe tani" ka një rëndësi autonome pa referim për të kaluarën apo për të ardhmen. Asnjë histori kryesore nuk është autorizuar nga një qenie transcendente apo gjendet në një teori të madhe gjithëpërfshirëse. Gjithashtu, nuk ka asnjë konceptim se "historia" përbëhet nga vendimi njerëzor për të lëvizur nga e kaluara në tokën e premtuar. Theksi japonez ndaj "këtu dhe tani" konkrete shpjegon pamjaftueshmërine e ideve utopike në traditën japoneze. Perceptimet japoneze të kohës dhe hapësirës dukshëm që pasqyrohen edhe në arte. Haiku, që krijon përshtypjen e një çasti të vetëm fluturak, ilustron estetikën e lëvizjes. Në mënyrë të ngjashme, teatri kabuki, që përbëhet nga akte me kuptime të pavarura që janë të lidhura me njëri tjetrin në mënyrë të dobët, mbështetet në ndjeshmëritë imediate për të deshifruar kuptimin. Muzika japoneze nuk është e ndërtuar si një vepër e vetme e vazhdueshme, por ngrihet nga çdo notë e veçantë dhe marrëdhëniesh midis toneve dhe pauzave. Mendimtarë të tjera japonezë, të tillë si Takeshi Umehara, i mëshojnë imagjinatës politeiste fetare që i përket qytetërimit të lashtë pyjor të Japonisë dhe, sigurisht, është prania e njëkohshme "ying-yang", siç e paraqisni ju, e së errtës dhe e së ndriçuarës. Rrugë pluraliste, jo një Rrugë. Në imagjinatën religjioze, politeizëm, jo monoteizëm. Konvergjenca e kohërave, jo rastësi lineare. Sinkronizëm. Mungesa e utopive. Estetika e lëvizjes. Këto janë kushtet e reja të Perëndimit që po diskutojmë. Duket se, në "fund të historisë", Lindja takon Perëndimin.

Kjo është shumë e vërtetë. E kam besuar këtë prej shumë vitesh. Unë jam bir i qytetërimit perëndimor, jo i qytetërimit lindor apo parakolombian, por mendoj se ne në Perëndim vetëm tani po e zbulojmë atë që Lindja e zbuloi mijëra vjet më parë. Por edhe ata po zbulojnë tani gjëra që Perëndimi i zbuloi më parë, për shembull, demokracinë dhe shkencën. Në klasikun kinez I Ching, ne mund të shikojmë parandjenjën e asaj që po kuptojmë tani. I Ching varet në praninë e njëkohëshme të një numri shkaqesh, në konvertimin e influencave, jo në rastësinë e veçantë. Kur isha ambasador në Indi, fillova që të mësoja se të gjithë mendimtarët e mëdhenj të traditës orientale vinin nga India. Kinezët dhe japonezët i morën shumë prej ideve metafizike të Indisë dhe i përshtatën ato në taoizëm, zen budizëm dhe kështu me radhë. Ajo çka indianët u përpoqën të bëjnë shumë shekuj më parë ishte që të ndërtonin një kritikë të realitetit. Ata besonin se realiteti ishte asgjëja. Reali - Brahma, nirvana - ishte përtej realitetit të dukshëm. E kam ndjerë prej shumë kohësh se Perëndimi kishte nevojë të bënte një kritikë të ngjashme të kohës. Ne kemi besuar një çikë si shumë tek koha. Në njëfarë mënyre, jemi më të përgatitur se të tjerët për ta bërë këtë kritikë të kohës për shkak se kristianizmi - edhe pse afirmon procesin e kohës si "histori", si një tragjedi e shenjtë nga Krijimi tek Rënia e Adamit tek Ringjallja - e di se realiteti që prekim nuk është një realitet real. Realiteti i vërtetë është jashtë kohës. Modernizmi bëri një kritikë të kohës përtej, duke propozuar se parajsa nuk ishte këtu, por atje, në histori dhe tek e ardhmja. Tani kemi mësuar se historia dhe e ardhmja janë iluzione. Kjo është arsyeja se pse ne në Perëndim tani jemi të përgatitur që të pranojmë një kritikë të kohës që na çon ne në një perceptim shumë të ngjashëm si ato qytetërime që e bënë kritikën e kohës shumë kohë më parë.

- Për shkak se estetika e lëvizjes në Japoni nuk mund ta gjente impulsin krijues të saj në lëvizjen dhe konfliktin historik përpara, arkitekti Arata Isozaki argumenton se ajo tenton që ta dobësojë veten me kalimin e kohës në rafinimin e pafundëm të formave përfundimtare të zbrazëta, duke kërkuar në mënyrë periodike influencë të huaj për ta rigjallëruar procesin krijues. Si do ta arrijë ta shmangë "estetika e lëvizjes" ngecjen në Perëndim?

Avangarda shtyhej nga arratia e saj nga e kaluara në të ardhmen. Arti i ri do të ndërtohet nga gërmadhat e avangardës. Impulsi i ri do të dalë nga konfliktet e grumbullimit, nga fraksionet e diversitetit dhe të pluralizmit dhe të pajtimit të tyre. Vetë Japonia është relativisht homogjene, që është arsyeja se pse, duke qëndruar e vetme, ajo tenton drejt paralizës dhe saktësisht e kërkon "Tjetrin" si stimulues. Në Perëndim, si rezultat i kriticizmit modern, ne e kemi asimiluar "tjetrin" në vetë imagjinatën tonë.

- Lindja mund të takohet me Perëndimin në mbarimin e Historisë, por islami, në monoteizmin dhe besimin e tij tek absolutja e patundur, duket qytetërimi çuditshëm.

Sot islami është forma më jofleksibël e monoteizmit. Ne i detyrohemi monoteizmit shumë gjëra të mrekullueshme, nga katedralet tek xhamitë, por gjithashtu mund t'i detyrojmë atij urrejtjen dhe shtypjen. Rrënjët e shenjave më të këqija të qytetërimit perëndimor - kryqëzatat, kolonializmi, totalitarizmi, deri dhe shkatërrimi ekologjik - mund të gjenden tek monoteizmi. Për një pagan, ishte absurde që një popull dhe një besim mund ta monopolizonte të vërtetën. Jashtë islamit, bota sërish shikon në këtë mënyrë. Islami qëndron i vetëm. Ai është forca më reaksionare sot në botë. Gjëja e mrekullueshme rreth qytetërimit perëndimor është se mund ta kritikojmë religjionin me armën e filozofisë dhe të arsyes dhe më pas mund ta kritikojmë filozofinë apo nacionalitetin me armën e filozofisë. Edhe pse islami e njohu traditën greke përpara nesh - islami e përktheu Aristotelin përpara nesh - ai kurrë nuk e refuzoi besimin se fati, koherenca e inkoherencës, qe superiore ndaj arsyes. Falë islamit, studiuesit e të cilit na kaluan ne dijen e grekëve, ne kemi filozofinë tomiste, por islami vetë nuk e ka atë dhe pa pajtimin e besimit me shkencën në islam do të ketë një konflikt të madh me qytetërimin e gjerë relativist, që tani shtrihet në pjesën më të madhe të Azisë, nëpër Amerikë, deri në Europë.

Përgatiti ARMIN TIRANA