Intervistë e Rita Levi Montalçinit në prag të 100 vjetorit
Rita Levi Montalçini: "Nuk mund t'i vësh dryna trurit"
Truri nuk ka rrudha. Nëse vazhdon të punojë pareshtur, përtërihet
vazhdimisht, edhe pas tetëdhjetë viteve. Për më tepër, ndryshe nga organet e
tjera, mundet madje të përmirësohet. "Me aktivitetin tim e dëshmoj: sot e shoh
se kam më tepër mundësi se kur isha njëzet vjeçe për të thelluar mendimin dhe
intuitën," tregon Çmimi Nobel Rita Levi Montalcini. Pastaj, si shkencëtare,
shpjegon se meritë e gjithë kësaj është plasticitet neuronal: nëse nuk
ndërhyjnë sëmundje si Alzheimer, truri ynë i plotëson humbjet e neuroneve me
aftësinë që kanë neuronet e mbetura për të gjetur shtigje të reja. Nisur nga
rasti i saj, teoria funksionon: në prag të njëqind viteve (i mbush më 22 prill)
profesoresha shkon në laborator në EBRI (European Brain Research Institute, me
qendër në Romë) çdo mëngjes, para pak kohësh ka publikuar librin La
clessidra della vita (Klepsidra e jetës). Jo vetëm kaq: i ndjek pikë për
pikë punët në Fondacionin e ideuar prej saj të ndërtojmë një të ardhme për
femrat afrikane. "Shpresojmë të arrijmë në dhënien e dhjetë mijë bursave
studimi brenda prillit," thotë Giuseppina Tripodi, prej dyzet vjetësh
bashkëpunëtore e saj e besuar. "Për profesoreshën pa dyshim kjo do të ishte
dhurata më e madhe."
Kur u regjistrua në mjekësi në fakt shpresonte të ndiqte shembullin e Albert
Schweitzer, i cili i shëronte "të fundit e botës" në Afrikë. Por më parë iu
desh të luftonte kundër vullnetit të babait, inxhinier, pronar fabrike akulli,
që nuk ua miratonte vajzave të merreshin me studime: "Më thoshte se nuk më
ndalonte dot, por nuk ma miratonte." Pastaj arritën ligjet racore dhe e reja
Rita, e cila ndërkohë diplomohej në Torino e punonte pranë Institutit të
Anatomisë së Krahasuar, do të pezullohej nga veprimtaria akdemike. "Instalova
atëherë një laborator të neuro-embriologjisë në dhomën e gjumit." Ku operonte
embrione të pulës me gjilpëra tejet të imta. Renato Dulbecco, kolegu i tij i
studimeve, kujton ende shkathtësinë dhe saktësinë prej artisteje me të cilat
kërkuesja i lëvizte duart. Në atë dhomë, faktikisht, ajo vendosi bazat për
zbulimin e realizuar më vonë në Shtetet e Bashkuara të NGF (Nerwe Growth Factor
Faktori i Rritjes Nervoze), që ia dha Çmimin Nobel.
PYETJE: Truri nuk ka rrudha, por ndonjë tru është më i bukur se të
tjerët...
RITA LEVI MONTALCINI: "Nuk besoj, inteligjenca nuk është programuar e
tëra që prej lindjes. Me një fjalë, nuk është gjenetike. Femrat, për shembull
vlejnë saktësisht sa edhe meshkujt, madje kanë një fleksibilitet më të madh
trunor. Mjerisht në rrjedhën e historisë janë mbajtur larg shkollimit. Por atje
ku kanë pasur mundësi shkollimi, rezultatet nuk kanë munguar. Ka dalë para pak
kohësh një libër për femrat matematikane në Rusi: janë shumë dhe kanë aftësi të
dalin në pah edhe mbi burrat."
PYETJE: Juve u është dashur shumë ta bëni këtë?
RITA LEVI MONTALCINI: "Vetëm në fillim e kam pasur vështirë. Që e vogël
isha e sigurtë se nuk doja të bëhesha grua dhe nënë. Shihja një familjen time
një mbizotërim absolut të babait tim dhe kësaj i druhesha shumë: dy edhe dy nuk
bënin katër për atë, ndonëse ishte matematikan. Nëna ime, piktore, u detyrua të
linte punën pas martesës. Por në punë kish pasur gjithmonë mirëkuptim me
kolegët meshkuj. Natyrisht, sot gjithçka ka ndryshuar, femrat nuk janë të
detyruara më të zgjedhin midis familjes dhe punës, ndërsa burrat në shtëpi
tashmë janë më bashkëpunues."
PYETJE: Bota duket më arsyetuese se dje?
RITA LEVI MONTALCINI: "Jetojmë ende të zotëruar nga impulse të ulëta, si
ato të para pesë mijë viteve. Sepse truri ynë ka një përbërës arkaik dhe të
turbullt (që e ka qendrën në hipokamp strukturë në sipërfaqen e mesme të
hemisferës trunore që rregullon ndjeshmëritë e nuhatjes dhe të shijes, shënimi
ynë) përbërës i cili është agresiv, emotiv e afektiv dhe ai pikërisht e ka
lejuar australopitekun të shpëtohet, kur ka zbritur nga pema dhe është
përballur me botën. Përbërësi tjetër, njohës dhe neokortikal (përtëritës i
kores së trurit shënimi ynë) është shumë më i vonë dhe iu përgjigjet fazave
të zhvillimit të të folurit. Mjerisht kjo pjesë nuk arrin të kontrollojë atë që
është më e lashtë dhe që, në momente ekstreme (luftëra, kriza, varfëri) bëhet
zotërues. Janë kushtet mjedisore, përfundimisht, ato që e vënë në punë: në
regjimet toalitare, për shembull, aktiviteti arkaik i trurit është në
maksimum."
PYETJE: Por atje banuakan edhe emocionet: a mund t'i bëjmë të heshtin?
RITA LEVI MONTALCINI: "Ndodh që i mbajmë nën kontroll. Dhe kjo duhet
mësuar edhe në shkollë. Arsimi është ende tepër i lidhur me binomin viktorian
ndëshkim-shpërblim. Fëmijët nuk janë këlyshë qenësh, kanë një përbërës njohës
mbi të cilin duhet bazuar që në lindjen e tij."
PYETJE: Neuroshkenca këto vite ka arritur shumë. Po për Alzheimerin?
RITA LEVI MONTALCINI: "Punohet ditë e natë. NGF-ja e zbuluar nga unë më
1940 është një molekul proteinike që e shndërron një qelizë të çfarëdoshme në
një neuron. Provuar në minj, ka dëshmuar se është në gjendje ta bllokojë Alzheimerin
dhe kështu ia ka arritur edhe në fare pak raste njerëzore. Unë jam në një
kërkim të dëshpëruar të fondeve, në mënyrë që ilaçi të vihej në dispozicion të
të gjithëve: mjerisht industria deri sot nuk ka dashur të investojë."
PYETJE: Pavarësisht çmimit Nobel...
RITA LEVI MONTALCINI: "Çmimi Nobel më ka sjellë disa përparësi ekonomike
dhe duhet të falënderoj presidentin Ciampi që më 2001 më emëroi senatore të
përjetëshme. Duke mos pasur as pension as honorare, isha në gjendje të vështirë
ekonomike."
PYETJE: Lidhur me Parlamentin, çfarë ndikimi kanë pasur politikanët tanë
kur i ke parë nga afër?
RITA LEVI MONTALCINI: "Përjashtuar pak veta me vlerë të madhe, si Anna
Finocchiaro, nuk është një botë që më pëlqen. Kur ish Prodi shkoja rregullisht
në Parlament. Mes të tjerash kemi miq e qëllime të përbashkëta, edhe ai tani
është përfshirë në aktivitete në favor të Afrikës..."
PYETJE: Jeni në favor të testamentit biologjik dhe të kërkimeve në
qelizat e mbjella. Beson se do të ketë një shuarje konflikti mes shkencës dhe
fesë?
RITA LEVI MONTALCINI: "Secili mund të ketë fenë që do: i krishterë,
musliman...unë jam laike (qesh). Por nuk më ndal të kërkoj. Nuk mund t'i vësh
dryna trurit, sepse është e vetmja gjë që na dallon nga kafshët. Sa për testamentin
biologjik, besoj se secili ka të drejtë të ikë me dinjitet nga kjo botë."
PYETJE: Në kohën tuaj keni qenë një tru në ikje. Çfarë iu këshillon të
rinjve të sotëm universitarë?
RITA LEVI MONTALCINI: "Italia ka qenë vetëvrarë: truri më i mirë
gjithmonë ka dalë jashtë, ku, duke u gjendur më mirë, nuk është rikthyer.
Italia duhet t'i rithërrasë, por vetëm mbi bazën e meritave dhe jo për nga
përkatësia në grupet e pushtetit. Por meritokracia në Itali nuk ekziston: nuk
është një moment i mirë."
PYETJE: Sot më shumë se dje?
RITA LEVI MONTALCINI: "E kaluara nuk ishte kurrsesi më e mirë. Nëse
mendojmë për nënshtrimin e plotë të femrave, gjërat kanë ndryshuar."
PYETJE: Po femrat arrijnë barazi të plotë trajtimi tani që ministresha
Brunetta dëshiron t'i çojë në pension 65 vjeçe? Si mendoni ju?
RITA LEVI MONTALCINI: "Pensioni nuk mund të shtyhet, sepse kemi shumë të
rinj dhe sidomos femra, të cilat duan të hyjnë në botën e punës. Thënë kjo,
pritshmëritë e jetës sonë janë të tilla që tashmë, së paku dhjetë vjet para
pensionimit, secili duhet të mendojë për një aktivitet të dytë, për një pasion
të dytë që ta zhvillojë. Përndryshe truri ndalet. Bashkë me të edhe trupi."
PYETJE: Midis pasioneve tuaja bëjnë prapë pjesë Bach e Schubert?
RITA LEVI MONTALCINI: "Kur isha e re i dëgjoja në pesë të mëngjesit,
fqinjët më thoshin: së paku vare në derë programin e ditës. Tani? Tani më
mungon koha..."/
Comments (0)
Dërgoja shokut
Printo
