Ish kryeministri anglez Benjamin Disraeli (1804-1881) në një nga letrat e tij
dërguar babit, ka përmëndur qytetin e Janinës, due theksuar si kryeqytetin e
Shqipërisë.
Sipas historisë nga muaji qershor 1830 deri në tetor 1831 Disraeli ndërmori një
tur të madh në Mesdhe dhe në Lindjen e Mesme, gjoja për arsye shëndetësore.
Mësohet se ai ka kaluar në Spanjë, Maltë, Shqipëri, Greqi dhe Lindjen e Mesme,
e kjo ka rezultuar të jetë një nga përvojat më formuese të viteve të tij të
hershme.
Letra
I shkrova Ralph nga Malta, dhe për ju nga Korfuzi, dhe i lashë letrat që t'ju
përcillen me pakon e tetorit. Megjithatë, pa dyshim ju i keni marrë letrat e
mia nga burime të tjera. E kam përmendur në letrën që të dërgova, se ka mundësi
t'i bëj një vizitë Vezirit të madh në lagjet e tij në Janinë, kryeqyteti i
Shqipërisë.
Ajo çfarë atëherë ishte e mundshme, tani është bërë e sigurt. Ne kemi lundruar
nga Korfuzi për në Janinë, ku kemi gjetur një mik mikpritës dhe të këndshëm tek
Konsulli i Përgjithshëm, Z.Meyer, për të cilin z.Frederick Adam më kishte dhënë
një letër shumë të ngrohtë. Ai është një zotëri i shkollës së vjetër, i cili ka
lëvizur në sfera të mira dhe ka përvojë të madhe diplomatike në Lindje.
Insiston që ne të darkojmë me të çdo mbrëmje dhe ajo që është akoma edhe më e
mrekullueshme, është se ka një kuzhinë shumë të mirë, në këtë tokë të egër
anarkie.
Meqë lëvizjet e Madhërisë së tij ishin shumë të pasigurta, ne nuk humbëm kohë
në udhëtimin tonë për në Janinë. Lundruam deri në Salora (i përmend këto vende,
sepse ju do të jeni në gjendje të gjeni rrugën time në hartat tuaja), dhe në
mëngjes, me një kompani prej gjashtë kalorësish, të gjithë të armatosur, u
vendosëm jashtë Artës, ku gjetëm strehim të përgatitur për ne, në një shtëpi që
i përkiste konsullatës.
Arta, dikur një qytet po aq i bukur sa edhe gjendja e saj, është kthyer në
rrënoja, rrugët janë të gjitha të rrafshuara me tokën, dhe me përjashtim të
shtëpisë së konsullatës, që është rindërtuar më pas, nuk ke asgjë tjetër. Këtu
për herë të parë kam dëgjuar nga Myftiu i minares, që ka një zë të pasur dhe të
fuqishëm. Të nesërmen në mëngjes i bëmë vizitë në Kalio Bejt, Guvernatorit,
dikur një nga fisnikët shqiptarë më të pasur e tani, më i fuqishmi.
Ai ishte një burrë i pashëm, njeri madhështor, por jo i rëndë apo i "˜shurdhër'.
Përkundrazi, ishte i butë, siç është përshkruar nga miqtë e tij me të cilët ka
qenë në burg në Rusi, ku gjithsesi është trajtuar me konsideratë të madhe, siç
vetë ai na tha. Ishte jashtëzakonisht i sjellshëm dhe nuk donte të na linte të
niseshim, duke këmbëngulur dhe duke na bërë një nder të pazakontë.
Janina
Me vështirësi ne ikëm, u zhvendosëm jashtë Artës, me truproja shqiptare që na
mbronin me eskortë. Gjithsej ishin gjashtë e në krye dy shqiptarë që e
drejtonin eskortën. Të gjithë këta shqiptarë janë të armatosur deri në dhëmbë,
me pistoleta dhe armë, me zbukurime luksi dhe ndonjëherë krejtësisht të lara me
argjend.
... Mendoj se kam pirë shumë. Shihja zjarrin e druve që digjeshin dhe mendoja
Bradenhamin, e ndërkaq pyesja veten nëse ishte e vërtetë se isha në mal me një
shef shqiptar. Më tej, mblodha supet, shkova në shtrat dhe u zgjova pa dhimbje
koke...
Në fund të fushës, mbështetur menjëherë pas maleve të larta dhe afër një liqeni
të bukur, ne papritmas iu vërsulëm qytetit të Janinës. Relievi na e kishte
fshehur pamjen e tij për një kohë të gjatë. Në distancë prej aty ku ndodheshim,
ky qytet, që dikur edhe pse jo më i madhi, ka qenë një nga më të begatat dhe të
shkëlqyerat zotërime turke. Turqia duket ende dominuese, por kur hymë në qytet,
pamë se shkatërrimin që kishim lënë pas, do e kishim edhe përpara.
Vazhduam nëpër një rrugë dredha-dredha. Kishte shtëpi të rrënuara, xhami që në
këmbë kishin vetëm minaren, rrugë krejtësisht të rrafshuara, por këto s'ishin
asgjë.
Pamë milje të tëra zonash të shkatërruara; si të ishin një mori karkalecash,
kishin fuqinë t'i shkrinin, si veprat e njeriut, edhe ato të Perëndisë. Zemra e
madhe e qytetit ishte një det shkatërrimi. Harqe dhe shtylla, të izoluara dhe
të shpartalluara. Pazari i madh, që vetë dukej si një qytet të vogël, ishte
djegur vetëm pak muaj më herët.
Është e kotë që unë të përpiqem të përcjell për ju të gjitha ato që kam parë
dhe ndjerë gjatë këtyre javëve të mrekullueshme. Kur unë dilja të shëtisja,
ndiqesha nga një turmë e madhe, kur ndaloja për të blerë ndonjë gjë, isha
gjithnjë i rrethuar nga njerëz. Sado të përpiqem t'jua përcjell gjithë idenë që
kam, mbi Pashatë, mbi agallarët, dhe të gjithë të tjerët që kam takuar, me të
cilët kam tymosur cigare apo kam pirë kafe, është e vështirë t'ia dal.
Por nuk mund të harrojmë një gjë shumë të rëndësishme: Pritjen që u bë në
kalanë e Ali Pashës, që ishte restauruar nga dëmtimet që pësoi në rrethimet e
njëpasnjëshme. Ajo është ende e banueshme dhe të krijon shumë idenë e një
objekti të madh, të vjetër e shumë të vyer. Ndërsa kalonim portat e kalasë, e
kemi gjetur veten në një numër të madh rrugësh të vogla, si ato të kullave apo
ndonjë kështjellë tjetër të vjetër, të gjitha plot jetë.
Pastaj kemi ardhur në një vend të madh, ku gjendet pallati. Ne nxituam nëpër
gjykata dhe korridore, plot me roje dhe shefa. Pamë çdo lloj specieje të
popullsisë turke, sepse në këto vende një kokë bën gjithçka, dhe ne me ndarjen
tonë të punës, inteligjencën dhe deputetët përgjegjës, nuk e kemi idenë e punës
së një kryeministri turk.
Salla ishte e madhe, e ndërtuar nga Ali Pasha me qëllim që të nxinte tapetin më
të madh të bërë ndonjëherë, që i takonte dhomës së shefit në Versajë, dhe iu
shit atij gjatë kohës së Revolucionit...
Ju lutem, më shkruani rregullisht, se herët ose vonë, unë do t'i marr të gjitha
letrat tuaja dhe do ju shkruaj. Meqë nuk kam asnjë mënyrë të sigurt që ta nis
këtë letër menjëherë për në Angli, mbase do ta mbaj në portofol derisa të shkoj
në Napoli, dhe t'jua dërgoj nëpërmjet z. Dawkins.
Me shumë dashuri për ju të gjithë,
Më i dashuri juaj,
B.D.
Prevezë, 25 tetor, 1830
(Express)