Ç'gjuhë kane folur banoret e gjirit te Vlorës gjate shekujve?
1.
Në historinë e gjuhës shqipe është i vijëzuar,rrugëtimi i Prof Shaban Demiraj,
frymësjellësit të një grushti diell,nga diellzimi i shqipes .Shtrirja e shqipes
dhe rrugëtimi i saj përmes hapësirave të reja ka meritën edhe të prof Demiraj.
Kur rezidenca qendrore e Universitetit të Tiranës u vendos të ngrihet në
kryeqendre e Shqipërisë,në kodrinat e buta të periferisë së Tiranës,në fillim
të viteve 50,shqiptarët nuk u befasuan për ekzistencën e saj. Përkundrazi,
banorët e këtij trualli që quhen shqiptarë si trashëgimtare e tij ,pra edhe të
gjuhës së mëmësisë së tij këtij thesari të shenjtë,dëshmoi fuqinë tonë
shpirtërore. Historia e gjuhësisë sonë e lashtë sa bota. Që kur mori formë
trualli ynë shqiptar,kur u mblodhën dhe u bënë bashkë dhe funksionimi i tyre
ishte i plotë,u pa se çdo të thotë gjuha shqipe,në këtë truall .Ajo na mbajti
nëpër kohëra, llohra e shekuj për të mos u rrëzuar .Kjo është simetria, që mbante
kahje të kundërt me të tjerët. Kjo ishte njëkohësisht ngritja në sytë e të
tjerëve .Me forcën e shpirtit mendimtarët ngrohën venat e ngrira të kombit. Sa
të rrojë kombi,do të rrojë edhe gjuha. Një patriot shqiptar ka thënë këtë
pasazh dashurie për vendin e tij:"Neve s'na sos Perëndia,se na ka ngjizur vetë
/ Do të rrojë Shqipëria,sa të përmbyset kjo jetë." Kjo nuk është muzë. Ajo
është përpjekja e atyre rilindësve,që në çdo ditë e çdo stinë ,plotësuan
kronikën e madhe të përndritjes kombëtare shqiptare. Ajo është "vula", për
kombin tonë. Jemi këtu ,thotë ky dervish,që kur s'mbahet mend. Ky dervish është
Meleq Shëmbërdhenji , rilindas i shquar. Nga thellësia e kohës dëgjojmë
klithmën e rilindësve. Gjuha shqipe është gjuhë indoevropiane, thotë Ëikipedia,
që flitet në Shqipëri, Kosovë,Republikën e Maqedonisë, Serbinë jugore dhe nga
shqiptarët etnikë në pjesë të tjera të Ballkanit jugor. Gjuha shqipe flitet
gjithashtu edhe përgjatë bregdetit lindor të Italisë dhe në Sicili, në jug të
Greqisë si dhe në Gjermani, Suedi, Shtetet e Bashkuara, Kanada, Ukrainë dhe
Belgjikë. Shqipja është një ndër gjuhët moderne që përfaqëson një degë më vete
në familjen e gjuhëve indoevropiane.
2.
Është përdorur ky postulat:"Pena e studiuesit është me e vlefshme se gjaku i
derdhur i dëshmorit".Sqarim tek një religjion fetar. Për studiuesin e gjuhësisë
Shaban Demiraj duhet thënë se ai është një rilindas i kohëve tona. Faktet,që
prof Demiraj sjell për gjuhën amtare nëpër shekuj janë ndriçime, që
zbardhërojnë errësirën e ngucur nga kohët e zymta. Një ndër studimet më me
vlera për krahinën tonë është ajo për gjuhën se çfarë gjuhe amtare përdorej në
Gjirin e Vlorës gjatë shekujve. Vërtetësia dhe argumentimi shkencor që sjell
prof Demiraj përbënë një vlerë për banorët e gjirit të Vlorë,lidhur me të
djeshmen dhe të sotmen e gjuhës .Prania e vendbanimeve të lashta në gjirin e
Vlorës ka gjetur si burim argumentimin shkencor të akademikut Demira,j që ti
vrojtoj me lupën e tij shkencor. 2 qytet antike, Oriku dhe Treporti,Aulona më
tej në gji me 18 km gjatësi dhe 16 km gjerësi. Të dhënat historike tregojnë
shumë por ajo që lëvron akademik Demiraj është fokusimi te gjuha që kanë folur
në këtë zonë. Ç'gjuhë kane folur banoret e gjirit te Vlorës gjate shekujve?
Kjo pyetje, shprehet akademiku Demiraj ,natyrisht parakupton qe te sqarohet me
pare nëse ata banore gjate shekujve kane folur një apo me shume se një gjuhe ne
rrjedhe te kohës. Këtu është fjala për gjuhet e folura pas ardhjes se tribuve
indoeuropiane ne Gadishullin Ballkanik, sepse gjuhet jo-indoeuropiane te folura
para ardhjes se tribuve ne Ballkan dhe ne Evrope ne përgjithësi janë sot te
panjohura për ne, me përjashtim te gjuhës se Baskeve, qe flitet ne viset
kufitare midis Spanjës dhe Francës. Sqarimi i pyetjes se mësipërme edhe për
periudhën pas ardhjes se tribuve i.e. ne viset e banuara sot nga shqiptaret
paraqitet bukur, i vështire, sepse jo vetëm për kohërat e hershme, por edhe për
periudhën e Mesjetës nuk mund te flitet për popullsi krejt te papërziera, jo
vetëm ne gjirin e Vlorës dhe ne viset e banuara nga shqiptaret, por edhe ne
Gadishullin Ballkanik e me gjere. Mjafton te kujtojmë dy periudhat e sundimit
te mbretërisë Bullgare gjate shekujve IX XIII dhe te mbretërisë Serbe te
nemanjideve gjate shekujve XII XIV, qe kane lënë gjurme te shumta jo vetëm ne
fjalorin e gjuhës shqipe, por edhe ne emrat e vendeve, gjurme këto qe te lënë
përshtypjen e një kolonizimi te pjesshëm te viseve shqiptare nga ana e
pushtuesve sllave. E njëjta vërejtje vlen edhe për periudhat me te hershme,
sidomos për periudhën e sundimit te gjate romak, qe solli si pasoje romanizimin
e një pjese te mire te popujve te Ballkanit, si edhe për periudhën me te
hershme te themelimit te kolonive greke ne brigjet e Mesdheut, te Adriatikut e
gjetke. Si rrjedhim i këtyre ngjarjeve historike për periudhën e lashtësisë dhe
te mesjetës, është e vështirë te flitet për një popullsi krejt homogjene ne
viset e banuara nga shqiptaret, duke përfshirë edhe vendbanimet e gjirit te
Vlorës. Akademik Sh.Demiraj shtron pyetjen se ç'gjuhë është folur ne
vendbanimet e gjirit te Vlorës: ne lashtësi dhe ne mesjete, ne mungese te
dhënash te dokumentuara me shkrim për periudhat e hershme, mund te ndriçohet
kryesisht nëpërmjet te dhënave te tërthorta, qe mund te nxirren nga analiza e
disa fakteve te gjuhës amtare, qe flitet ne këto vise, ne periudhën e
dokumentuar historike. E ne këtë rast, shqipja si gjuhe amtare e vendbanimeve
te gjirit te Vlorës, nuk mund te veçohet nga gjuha amtare e banoreve te
Shqipërisë Jugore ne përgjithësi. Mençuria e akademikut Demiraj shfaqet
qartësisht tek teza që ai përfshinë në këtë studim kur thotë se : Gjithsesi,
mendimi qe, Shqipëria Jugore ne përgjithësi dhe i ashtuquajturi Epir ne
veçanti, ishin te helenizuar ne lashtësi, nuk ka asnjë mbështetje dhe për këtë
arsye është kritikuar me te drejte edhe nga një studiues specialist i kësaj
treve, siç ishte dijetari anglez N.G.L Hammond, i cili ne faqen 423 te Vëllimit
te Pare te veprës se tij madhore Epirus (1967) shkruan: "Dëshmitë arkeologjike
tregojnë se, kultura Greke, siç shfaqet ne poçeri dhe objekte te tjera, nuk
depërtoi ne Epirin e brendshëm me përjashtim te Dodonës dhe atje vetëm ne një
mase te kufizuar deri ne Shekullin IV. Dëshmitë historike ne përgjithësi dhe
përshkrimi i tribuve te Epirit te brendshëm si barbare (d.m.th jo Greke Sh.D)
nga Tukidi janë ne harmoni me dëshmitë arkeologjike. Prandaj, nuk mund te
merret seriozisht ideja, qe gjuha greke u përhap prej qyteteve greke ne bregdet
dhe zëvendësoi një gjuhe jo greke gjate shekullit V ose VI. Iliria qendrore
ishte gjeografikisht shume me e hapur për depërtim nëpërmjet Epidamit
(=Durrësit ), Apolonisë dhe Bylysit, por gjuha greke nuk e zëvendësoi gjuhen
ilire atje ne shekullin IV ose me vone". Gjithsesi, arsyetimi i mësipërm është
një argument ex silentio. Prandaj, ne këtë rast është e nevojshme te
parashtrohen edhe disa te dhëna konkrete, qe do te dëshmonin për një prani te
hershme dhe te vazhdueshme te popullsisë autoktone ne Shqipërinë Jugore ne
përgjithësi dhe ne vendbanimet e Gjirit te Vlorës ne veçanti. Parashtrimi i
këtyre te dhënave do te kërkonte një monografi te gjere, prandaj ne këtë
kumtese do te kufizohemi vetëm ne disa emra njerëzish tipike, qe dëshmojnë për
një vazhdimësi te pandërprerë te popullsisë autoktone shqiptare ne trevat e
tyre te sotme. E për këtë qellim, do te nisemi nga periudha e dokumentuar
historike, për t'u ngjitur shkalle shkalle ne periudhat me te hershme. Dhe po
e nisim me periudhën e pushtimit osman te Shqipërisë, kur turqit për qëllimet e
tyre pushtuese bënë regjistrime te herëpashershme te popullsisë se viseve te
pushtuara. Ndër emrat e banoreve te qytetit te Vlorës dhe te Kaninës ne këto
regjistrime dalin rregullisht edhe disa emra te vjetër tipike shqiptare si,
Gjon, Gjin, Gjike, Gjergj, Pal etj që ndeshen dhe ne regjistrimet osmane te
popullsisë se viseve te tjera te Shqipërisë Jugore dhe Veriore. Akademiku
Demiraj zbërthen edhe burimin e emrit Gjon.Emrat Gjon dhe Gjin, shkruan ai,
kane te njëjtin burim dhe përfaqësojnë trajtat shqiptare te një emri te
krishtere me origjine hebraike, qe është përhapur nëpërmjet romakëve ne te
gjitha gjuhet e Evropës dhe me gjere.Emri Gjon është përftuar nga evolucioni i
trajtës latine Joannes, qe ne gjuhe te tjera paraqitet me trajta fonetike te
ndryshme si: italisht Giovanni [Xhovanni], frengjisht Jean [Zhan], spanjisht
Joan dhe Ion, anglisht John [Xhon], rusisht Ivan, serbokroatisht Jovan,
greqisht Janis etj. Ne shqipe, a me sakte ne gjuhen "nene" te shqipes, ky emër
duhet te ketë depërtuar shume herët, qysh ne shekujt e pare te erës se re, për
çka dëshmojnë disa dukuri te lashta fonetike karakteristike për mbare shqipen
si evolucioni /j/ > /gj/ dhe zhvendosja e theksit mbi rrokjen nistore. Për
depërtimin e hershem te këtij emri ne viset e banuara nga te paret e
shqiptareve te sotëm dëshmon edhe përhapja e tij e gjere e dikurshme si ne
viset veriore, ashtu edhe ne viset jugore te Shqipërisë. Mjafton te përmendim
këtu Gjon Kastriotin dhe Gjon Buzukun nga veriu dhe Gjon Muzakën e Gjoleken
< Gjon Leka nga Jugu. Emri Gjon ndeshet edhe sot ne qytetin e Vlorës dhe ne
rrethinat e saj, madje kryesisht nder banore myslimane. Mjafton te kujtojmë
këtu se, ne fshatin Tragjas Gjon ne brezin e vjetër ndeshet edhe si emër
personi edhe si emër fisi si p. sh Gjovarfi < Gjon Varfi etj. Ne Tragjas
kishte dhe një lagje me emrin Mehmet Gjoni. Natyrisht, ky emër dëshmohet
relativisht më dendur ne defterët e regjistrimit te popullsisë te periudhave te
ndryshme te sundimit osman dhe kuptohet vetiu qe dikur ai është përdorur nga
pjesa e krishtere e popullsisë. Por edhe midis te krishterëve te jugut ne
përgjithësi nen ndikimin e kishës greke kishte nisur prej kohesh te përhapeshin
trajtat greke si Jani, Jorgo, Pavllo etj. Ne vend te trajtave te vjetra
shqiptare Gjon, Gjin,Gjergj, Pal etj. Kështu, ne regjistrin turk te vitit 1520
për qytetin e Vlorës, ashtu si për qytetin e Gjirokastrës, emrat Gjon dhe Gjin
ndeshen me rralle, kurse për qytetin e Kaninës ndeshen disi me dendur. Edhe me
dendur ndeshen këta emra ne regjistrimet turke për fshatrat e bregdetit
(Himare, Dhërmi e Palasë) si edhe për fshatin Goranxi e sipërme etj. Gjithsesi,
ne regjistrimin turk te vitit 1520 ne qytetin e Vlorës ndeshet, nder te tjera :
Gjon Mostura, ndërsa ne qytetin e Kaninës ky emër ndeshet disi me shpesh; Jorgo
Gjon-i, Gjon Spiri, Andria Gjon-i, Gjon Miho, Kalo Gjon-i, Gjon Nikolla, Gjon
Dhimo, Gjon Boriq-i.
Vlen te shënohet se emri Gjon ne rrethin e Vlorës ka lënë gjurmë edhe ne
toponimi.
Kështu, emri i fshatit Gjorm ne defterin e regjistrimit osman te vitit 1431
shënohet ne trajtën Gonemi [Gjonem i] si një vendbanim i Vilajetit te
Kaninës. Ne këtë rast kemi te bëjmë me një trajte me te hershme te këtij fshati
ku ruhet /n/-ja ndërzanore e paevoluar ne /r/. Te kihet parasysh se ne te
njëjtin regjistrim janë shënuar edhe dy vendbanime te tjera me te njëjtin emër
dhe pikërisht Gonoma [Gjon-em-a, sot Gjorm]ne Vilajetin e Pavllo Kurtikut
[Kerrabes ] dhe Gjon-om-i [=Gjon-em-i] ne Vilajetin e Krujës. Ne këtë rast bie
ne sy se për fshatin e Vlorës dhe atë te Krujës regjistruesi ka përdorur nyjën
shquese /i/ te rasës emërore te gjinisë mashkullore, kurse për fshatin e
vilajetit te Kërrabës ka përdorur fundoren/a/.M tej akademiku shqyrton edhe
rastin e emrit Gjin etj.
3.
Akademik Shaban Demiraj sot mund të konsiderohet një perlë ndër gjerdanët e
margaritarëve të shkencës gjuhësore. Mendimtarët shqiptare vunë në lëvizje
mekanizmin e kësaj orës. Ç'prej kësaj kohe,lëvizi ora e ndriçimit. Midis atyre
të shumtëve gjuhëtarë të sotëm njihet edhe akademik Prof Shaban Demiraj. Nëse
nuk do të ekzistonin këta heronj apo ,dëshmorët të fjalëve dhe germave, nëse
nuk do të do të gjendeshin mendimtarët,patriotët e djeshëm , armiqtë ishin gati
ta shkatërronin embrionin e lules,nëse e gjithë kjo aradhe e përbërë prej
trimash dhe patriotë, mendimtarë e shkencëtar nuk do ta përballonin
shkëlqyeshëm,sulmet që kanë ardhur nga pushtuesit, gjuha do të kishte ngecur e
pluskuar. Rajvizimi i portretit të tij është i ndërlikuar ."Akademik Sh.Demiraj
është një figurë e pazakontë. Prof Sh.Demiraj shkruan prof..Dr R.Përnaska, i
përket në yllnajës më të lartë të albanistëve dhe albanologëve të të gjithë
kohërave." Në të gjitha periudhat e vështira të rezistencës më të fortë të saj,
kanë qenë së pari patriotët, e mendimtarë ,që kanë ruajtur pagabueshmërinë e
gjuhës me sakrificën e tyre. Kush me shpirt,dikush me trup,kush me influencën e
tij,një tjetër me jetën e tij e ruajtën gjuhën nga rreziqet,që kanë qenë jo të
pakta dhe shumë kanosëse. Këta heronj të gjuhësisë tonë nuk vdesin, emrat dhe
kontributi i tyre mbetet i skanuar në mendjet dhe shpirtin e një kombi,andaj
nuk gremiset gjuha jonë në greminë si shumë gjuhë të tjera që sot gjenden veçse
të harruara,pra të vdekura kësisoj. (DIELLI)
Comments (0)
Dërgoja shokut
Printo
