VOAL - Online Zëri i Shqiptarëve - Dosja hetimore e FBI ndaj Faik KonicësNga Agron Alibali

Një kontakt në Konsullatën Italiane?

Shkak për fillimin e hetimit ishte një njoftim i janarit 1941 nga një burim "tejet konfidencial dhe i njohur për FBI-në" se Faik Konica ishte takuar dendur me një punonjës të paidentifikuar të Konsullatës Italiane në Nju Jork gjatë pushimeve të fundvitit 1940, më konkretisht, gjatë periudhës 24 dhjetor 1940 - 3 janar 1941. Konica raportohet të ketë qëndruar ndërkohë në Pennsylvania Hotel në Nju Jork, me adresë 1530, 16th Street, Washington, D.C. "Natyra e kontaktit", thuhet më tej në raport, "nuk u sqarua ".

Cila mund të ishte arësyeja e vizitës së Konicës dhe kush mund të ishte zyrtari konsullor, italian ose jo, që takoi Faiku në Nju Jork? Dhe më tej, pse theksohej kjo si çështje pikërisht një vit më pas, d.m.th në janar 1942, kur rrethanat botërore kishin ndryshuar kryekëput me hyrjen në Luftën Botërore të SHBA pas sulmit të pabesë japonez të Pearl Harborit dhe kur Italia i kishte shpallur luftë SHBA së pikërisht me 11 dhjetor 1941 ?
Çështjen e raportoi në qendër një Agjent i Posaçëm i FBI-së, siç del nga Memorandumi i 28 janarit 1941. Më 12 maj 1941 zv. Inspektori i Departamentit të Policisë të Qytetit të NJu Jorkut kërkoi hapjen e një hetimi ndaj Faik Konicës. Çështja u kategorizua e "Sigurisë së Brendshme". Një raport i Zv. Inspektorit i dates 25 shtator 1941 tregon se Konica vizitoi Nju Jorkun sërish me 13 korrik 1941 duke qëndruar prapë tek i njejti hotel .

Është me vend të vërehet se vizita e parë e lartpërmendur e Konicës në Nju Jork përkonte me festimet e Kërshëndellave dhe të Fundvitit, çka do të thotë se Konsullata Italiane do të ketë qenë zyrtarisht e mbyllur. Nga ana tjetër, nëse vërtet Faiku do të ishte i përfshirë në ndonjë aktivitet pro-italian në SHBA, ai mund ta bënte këtë fare mirë në Washington, dhe drejtpërdrejtë me Ambasadën Italiane atje. Mirëpo këto rrethana nuk theksohen në raportet e gjurmimit.

Gjithsesi, nëse ka patur ndonjÃª kontakt të Faikut me Konsullatën Italiane në Nju Jork, ai duket se ka patur karakter krejtësisht privat. Me të vërtetë, ka shumë të ngjarë që Konica të ketë takuar ish-ndihmësin e vet, Hito Sadik, i cili në atë kohë po hartonte një ese për historinë dhe marrëdhëniet e Shqipërisë me fqinjët, me përmbajtjen e së cilës Konica duhet të jetë vënë në dijeni. Eseja u botua disa javë më vonë në anglisht me titullin "Një Letër Shqiptare" ["An Albanian Letter"] e shtypur me fonde italiane.

Gjurmimi i Konicës për një vit duket se u trajtua si diçka rutinë dhe e mbetur në nivele të ulëta të organeve policore federale apo vendore. Ndërkohë, sikurse e kemi përmendur tjetërkund, në kuadrin e veprimtarisë së tij si ish-përfaqësues i Shqipërisë dhe si udhëheqës i bashkësisë shqiptaro-amerikane, Faiku ishte në kontakt të përhershëm me zyrtarë të Departamentit të Shtetit dhe të organeve të tjera të administrates amerikane për qartësimin dhe mbështetjen e çështjes shqiptare.

Çështja merr hov me hyrjen e SHBA në Luftën e Dytë Botërore

Mirëpo me 5 mars 1942, një individ i paidentifikuar nga qyteti Avon Lake, Ohio, i shkruan drejtpërdrejtë Drejtorit të F.B.I.-së John Edgar Hoover [Huver]. "Unë jam e sigurtë se ju jeni njoftuar më përpara për Faik Konicën, ish Ambasadorin shqiptar në Ëashington, dhe ndjenjat e tij pro-italiane", shkruan denoncuesja. "Me sa kam marrë vesh", vazhdon më tej letra, "Konica do të flasë në një takim me shqiptarë mohamedanë në rajonin Canton-Louisville-Massillon, të shtetit Ohio...me date 8 mars 1942". "Shqiptarët e Amerikës janë qytetarë besnikë të këtij vendi" dhe "shumica e tyre janë anëtarë të një organizate që dëshiron çlirimin e Shqipërisë nga thundra Italiane", thekson letra, duke iu referuar pa dyshim organizatës "Shqipëria e Lirë" të Kostë Çekrezit. Letra informon më tej se "një numër shqiptarësh mohamedanë ...janë mbështetës të Konicës dhe ky i fundit ka ndikim të madh tek ta". "Sa më sipër është konfidenciale dhe unë mbetem me shpresë se ju do ta ndiqni këtë çështje", përfundon letra.

Z. Huver u përgjigj personalisht me date 23 mars 1942 duke i sugjeruar denoncueses të takohej me Agjentin e Posaçëm të Ngarkuar për Hetimin [APNH] në Cleveland, Ohio . Ai i shkruajti personalisht edhe këtij të fundit, duke e udhëzuar që t'i kushtonte kësaj çështjeje "një vëmendje të menjëhershme hetimore" si dhe të bashkërendonte punën me zyrën e Nju Jorkut, meqenëse ajo "është zyra ku ka filluar hetimi", dhe atë të Ëashington-it, për arësye se Konica atje e kishte vendbanimin.

Të dhënat policore të grumbulluara për here të pare për Konicës treguan se ai "nuk kishte as precedentë penalë dhe as shkelje të trafikut", "kishte "tregues kredie (rating) të favorshëm" të shkallës "I-A", dhe se në atë kohë "nuk kishte llogari të papaguara" . Dhe s'kishte si të ishte ndryshe.

Duke qenë se Konica nuk kishte kryer vizita të tjera në Nju Jork, zyra e F.B.I.-atje i kërkoi qendrës që "si zyrë e origjinës e çështjes të bëhet Washingtoni " kërkesë që u miratua pa vonesë nga Huver-i .
Informacion u mblodh edhe nga burime të Departamentit të Shtetit, të cilat i konfirmuan F.B.I.-së se Konica "kishte qenë dikur Ministër Shqiptar në Shtetet e Bashkuara por në kohën e tashme nuk kishte imunitet diplomatik". Informacion u mblodh edhe për broshurën e Faikut me titull "Sfondi i Konfliktit Italo-Grek", i cili zotërohej nga një punonjës i Departamentit të Shtetit në Dhomën 304, që bënte pjesë në bibliotekën e atij institucioni.

Dy pamflete

Agjenti i Posaçëm i F.B.I.-së raporton se pasi i hodhi një lexim të shpejtë pamfletit, përcaktoi se ai ishte i destinuar për botim në gazetë, por "u botua privatisht në Washington, D.C. më 2 gusht 1940" dhe, sipas mendimit të përciptë të një personi pa dijeni për historinë e konflikteve ballkanike, broshura dukej si "shumë pro-Italiane dhe anti-Greke ". Në fakt, broshura nuk ishte as pro-italiane dhe as anti-greke; ajo ishte thjesht pro-shqiptare. Në rrethanat e turbullta dhe shumë fluide të fillimit të Luftës së Dytë Botërore dhe në kuadrin e mungesës së përgjithshme të informacionit për problemet e mbartura ballkanike, Faiku aty paraqiste pikëpamjen sipas së cilës territoret të njohura si Shqipëri e Poshtme ose Epir kishin qenë historikisht të populluara prej arbërorëve por i ishin shkëputur trungut vendës nga Fuqitë e Mëdha. "Çështja është, shkruante Faiku, nëse ish provinca turke e Janinës ishte dhe ka qenë gjithmonë pjesë integrale e Shqipërisë. Nëse kjo është e vërtetë, a pushon kjo e vërtetë së qëni e tillë vetëm sepse janë italianët që e afirmojnë atë" ?
Huver-i i kushtoi vëmendje të posaçme hetimit. Madje me 3 qershor 1942 ai kritikonte APNH në Cleveland, Ohio, "se nuk i ishte kushtuar asnjë vëmendje hetimore çështjes" duke kërkuar "që të mos kishte vonesa të tjera në trajtimin e saj".

Rrjedhimisht, raporti i parë hetimor u përgatit brenda javës. Përmbledhja e tij përmbante disa fakte të pasakta, si p.sh. referenca se "pasi Hitleri zuri Shqipërinë tre vjet më parë...". Nga përmbajtja e raportit mësojmë se, më në fund zyra e Cleveland-it e kishte intervistuar denoncuesen, që e paraqiste veten si "kundërshtare politik i Konicës". Duke komentuar për Konicën, informatorja e paraqet atë si "mjaft të paqëndrueshëm në pikëpamjet e tija politike", çka është një ndër mendimet më të pasakta ndaj Faikut, të shprehura edhe tjetërherë.

Informatorja kundër Konicës, sipas raportit, përmend edhe Fan Nolin duke e paraqitur atë "si komunist në ideale". Aty mësojmë se ajo kishte paraqitur një raport në FBI kundër Nolit qysh në vitin 1940, ndofta në zyrën e FBI-së të Ohio-s, por nuk ka të dhëna se kjo u mor parasysh në atë kohë nga Byroja.

Për vetë lidhjet dhe njohuritë që paraqet, informatorja e panjohur ka qenë me siguri me prejardhje shqiptare. Megjithatë, kuptohet se ajo nuk ishte fare e qartë për thelbin e filozofisë dhe veprimtarisë së Nolit dhe Konicës. Ata mund të ndryshonin aleancat, por kurdoherë dhe mbi gjithshka vinin pavarësinë dhe integritetin tokësor të Shqipërisë si dhe fuqizimin e marrëdhënieve me SHBA. Si kundërshtare e deklaruar politike e të dyve, është veçanërisht për të ardhur keq që ajo vinte në lëvizje madje edhe vetë organizmat shtetërore amerikane.

Informatorja bën fjalë edhe për veprimtaritë e një shqiptari tjetër, identiteti i të cilit mbahet i fshehtë. Në të dhënat që jep, informatorja deklaron se ai erdhi në Sh.B.A. "pas Pearl Harbor"-it, se ai "nuk e pëlqente Zogun pasi Zogu e kishte burgosur atë njëherë në Shqipëri", se ai "dëshironte të bashkonte të gjithë shqiptarët, që Shqipëria të çlirohej, të hynte në Lidhjen e Kombeve dhe të merrte pjesë në luftën e tanishme".

Të dhënat e mësipërme përputhen me pikepamjet dhe aktivitetin e Kostandin Çekrezit. Nuk është e qartë nëse informatorja kishte si synim larjen e hesapeve personale apo politike me Konicën. Ajo vetë nuk mori pjesë në leksionin e Konicës në 8 mars 1942 në Canton, Ohio, por deklaroi se i vëllai kishte qenë aty, se takimi kishte qenë krejt i hapur dhe se ai nuk kishte vërejtur ndonjë të dhënë se Konica ishte i angazhuar në veprimtari në mbështetje të Italisë". Ajo i dha Agjentit të Posaçëm kopjen e broshurës "Letër Shqiptare" të autorit Hito Sadik, duke sugjeruar që në fakt Konica duhej të ishte autori i vërtetë pasi "stili i të shkruarit ishte mjaft i afërt (peculiar) me stilin e Konicës."

Duket se Hito Sadik ka qenë angazhuar fillimisht me Vatrën dhe Diellin dhe më pas si ndihmës apo sekretar i Konicës në Legatën Shqiptare në Washington deri në 1939. Sikurse përmendëm, ai shfaqet më vonë si sekretar i Konsullatës Italiane në Nju Jork dhe duhet të ketë qenë pikërisht ai personi që mund të ketë takuar Faiku atje.

Në fakt, sipas të dhënave biografike, pas pak kohe Hito Sadik largohet nga Nju Jorku dhe vendoset në Romë, ku punon si spiker në Radio Roma. Atje martohet me një italiane dhe kthehet në atdhe pas mbarimit të Luftës. Sipas studiuesit Novruz Xh. Shehu, fillimisht punoi në Agjencinë Telegrafike Shqiptare dhe Kryqin e Kuq, por mandej përfundoi për disa vjet në burg dhe vdiq më pas në moshën 53 vjeçare në rrethana të paqarta. .
Libri i tij në anglisht "Një Letër Shqiptare" nuk mund të jetë shkruar nga Konica, pasi Faiku kishte guximin që t'i shpallte botërisht mendimet dhe pikëmapjet e veta. Gjithsesi, ndikimi i Konicës qoftë në përmbajtjen e qoftë në formën e libtit është i qartë. Erudicioni i Faikut duhet të ketë qenë burimi i citimit të vargjeve të poemës latine të Gabriell Fairnus nga Cremona, përkthyer nga Richard Knolles në A Generall Historie of the Turkes, London 1603, apo thënia e Heraklitit se "E drejta pa tjetër do të zbojë endësit e rrenave dhe e betarët e rrejshëm ". Në libër, po ashtu, ka referenca të gjera nga ngjarje dhe personazhe që Faiku i njihte madje personalisht, sikurse është rasti i deklaratave historike të deputetit Aubrey Herbert në Dhomën e Komuneve me 20 qershor 1914 lidhur me maasakrat greke në Toskëri .

Konica, Noli
dhe Kostë Çekrezi

Një tjetër e dhënë interesante në raportin e zyrës së F.B.I.-së të Cleveland-it ishte takimi i APNH me një individ nga Boston i cili po vizitonte Cleveland, Ohio-n në 27 prill 1942. SIpas raportit, ky i fundit e kishte njohur Konicën qysh prej tridhjet vjetësh, dhe se e konsideronte veten si "kundërshtar politik të Konicës". Ai i shpjegoi Agjentit të Posaçëm prirjet e pretenduara pro-italiane të Konicës. Ai përmendi se gjatë viteve 1920, kur Konica jetoi për ca kohë në Itali, thirrej nga italianët "Princi". Raportuesi paraqitet si zyrtar i një organizate "me qendër në Boston, Masachusetts". Të gjitha të dhënat e mësipërme të çojnë në përfundimin se personi në fjalë ishte ose Çekrezi vetë, ose një bashkëpunëtor i afërt i tij, i cili edhe ai e njihte mjaft mirë Faikun.

Çarja midis Nolit dhe Konicës nga njera anë dhe Kostë Çekrezit nga ana tjetër është ndër mosmarrëveshjet më tragjike në historinë e diasporës shqiptaro-amerikane. Ajo dëmtoi unifikimin e diasporës shqiptare në një moment shumë delikat të Luftës Botërire si dhe pengoi deri diku formimin e një qeveria të gjithëpranuar edhe nga Aleatët në emigracion. E pra, këta të tre kishin aq shumë pika të përbashkëta me njëri tjetrin: që të tre kishin përfunduar studimet në Universitetin e Harvardit; që të tre kishin qenë të angazhuar thellësisht me Vatrën dhe Diellin; që të tre kishin shkruar gjerësisht, në anglisht e shqip, për çështjen shqiptare; që të tre kishin lidhje të rëndësishme në administraten amerikane. Çekrezi kishte qenë përfaqësuesi i pare i qeverisë shqiptare në SHBA qysh në fillim të viteve 1920', kur ende SH.B.A. nuk e kishin njohur Shqipërinë ndërkohë që Noli kishte qenë përfaqësues në Lidhjen e Kombeve kurse Konica kishte qenë Ministër i Shqipërisë qysh nga viti 1926 e deri më 1939. Që të tre kishin pasur një raport të vështirë me Zogun, etj. Nuk dihen fillimet e çarjes midis tyre, por ajo u shfaq e pariparueshme mbasi Noli me Konicën, duke qenë seriozisht të shqetësuar për rrezikun e coptimit të Shqipërisë, shpallën mbështetjen e tyre për Ahmet Zogun në vitin 1942, qëndrim të cilin Çekrezi e kundërshtoi rreptësisht. Duhet theksuar se një vit më pas Çekrezi më në fund u tërhoq nga qëndrimi i vet intransigjent dhe u angazhua të bashkëpunojë me VATREN si dhe të pajtohet me qëndrimin e saj ndaj Mbretit Zog. Gjithashtu, nga fundi i viteve 1950 Çekrezi iu drejtua me një letër pajtuese Nolit, i cili nga ana e vet i kreu plot devotshmëri dhe nderim shërbesat fetare në funeralin e Çekrezit. Kontakti i pretenduar i Konicës me konsullatën italiane në Nju Jork mori një khtesë gati komike pak kohë para vdekjes së Faikut.

Më 28 shtator 1942, d.m.th kur Konicës i kishin mbetur edhe 48 ditë jetë, një i njohur i Konicës i quajtur Qemal Veiseli, shtetas amerikan i lindur në Shqipëri dhe me banim në Nju Jork, i shkruan me mjaft elokuencë por edhe me njëfarë zemërimi Sekretarit të Shtetit Cordell Hull, duke u ankuar për Kostandin Çekrezin. Ka të ngjarë që në rrethin e ngushtë të shqiptarëve të Amerikës, shumica e të cilëve kishin dashuri dhe respektin më të madh për Konicën, të ishin marrë vesh akuzat absurde për lidhjet italiane të Faikut. Letra, e cila përmend edhe njëfarë Asllan Dragoti, që duket se është i jati i shqiptaro-amerikanit të njohur Stan Dragoti, vërteton se akuza ndaj Faikut ishte e pambështetur, në mos krejt e pathemeltë, dhe se i tërë hetimi ndaj tij nuk ishte tjetër veç humbje kohe dhe mjetesh financiare.

Vdekja e Faikut
dhe mbyllja e hetimit

Sikurse kemi përmendur tjetërkund, në ora 19:30 të 15 dhjetorit 1942 një telefonatë krejt e papritur mbërriti në zyrën e shefit të F.B.I.-së, z. J. Edgar Hoover në Washington, D.C. Thirrësi i panjohur informonte se Faik Konica atë ditë ishte gjendur i vdekur në banesën e vet në kryeqytetin amerikan, dhe se "kishte marrë informacion se disa persona të panjohur po largonin sende personale të Konicës nga shtëpia pa kryer formalitetet e duhura." Për këtë arësye, ai kërkonte nga F.B.I.-ja që "të ndërhynte për të ndaluar këto veprime". Përgjigja qe mori ishte se "Byroja nuk kishte jurisdiksion në çështje të tilla. "

Katër ditë më vonë, me 19 dhjetor 1942, dosja hetimore ndaj Konicës u mbyll zyrtarisht. Një raport i asaj date i referohet edhe nekrologjisë së Konicës të botuar në gazetën The Washington Post. "Informacioni i mësipërm u konfirmua edhe nga kontakti telefonik që bëmë në adresën e subjektit (d.m.th. Konicës) tek 1530 16th Street, N.Ë.", shkruhet më tej në raport .

Dokumenti i fundit në dosjen hetimore ndaj Faik Konicës është një Memorandum pas vdekjes për Drejtorin Huver nga ana e Zyra e Drejtorisë së Luftës e Departamentit të Drejtësisë. Memorandumi informon Huver-in se Konica, Noli, VATRA dhe Dielli "ishin në shqyrtim sipas Ligjit për Regjistrimin e Agjentëve të Huaj të vitit 1938, i ndryshuar". Aty përmbahet një përmbledhje e mirëinformuar e gjendjes brenda komunitetit shqiptaro-amerikan në fund të vitit 1942 dhe përpjekjeve të tij për të mbështetur Mbretin Zog dhe bashkimin dhe tërësinë territoriale të Shqipërisë. Përmbledhja i referohet dy "punimeve (releases)" të OSS-it të datave 12 tetor dhe 12 nëntor 1942 të cilat ndodhen në arkivat amerikane. Duhet mbajtur parasysh se OSS hartoi punime të ngjashme edhe për komunitete të tjera, si p.sh. komunitetin greko-amerikan, dhe këto aktivitete ishin të domosdoshme duke patur parasysh rrethanat e Luftës së Dytë Botërore.

Memorandumi përmend edhe një Shpallje të Mbretit Zog botuar në Dielli 1942 si dhe një artikull të Qerim Panaritit të 30 shtatorit 1942 ku shpjegohet "historia e negociatave midis udhëheqësve të ndryshëm [të komunitetit shqiptaro-amerikan, shpjegimi i imi, A.A.] në Shtetet e Bashkuara." Dy grupet rivale, përmendet më tej atje, nuk mundën t'i zgjidhnin "mosmarrëveshjet e tyre" në mbledhjen e mbajtur në Kishën e Shën Gjergjit në Boston me 12 shtator 1942. Memorandumi përmend edhe letrën e korrikut 1942 të Sir Edëard Boyle nga Dorchester, Angli, i cili ishte Kryetar i Komitetit Ballkanik, drejtuar Çekrezit, Nolit dhe Konicës që "kërkonte pavarësinë e shqiptarëve dhe bashkëpunimin e shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara, Egjipt, Turqi dhe tjetërkund". Memorandumi përfundon se, meqë VATRA "paraqitet e interesuar për gjendjen politike të një vendi të huaj dhe meqë duket se është në konktat me një grup mbështetës jashtë Shteteve të Bashkuara...[ajo] mund të bjerë në vëmendje të Ligjit të Regjistrimit të Agjentëve të Huaj të vitit 1938". Sipas Memorandumit del se u kërkuan edhe përmbledhje të kopjeve të raporteve të hershme hetimore të FBI-së lidhur me VATRE-n .

Në përgjigjen e tij të datës 3 mars 1943 z. Huver njofton se shumica e raporteve për Konicën u përcollën në Drejtorinë e Arkivës [Division of the Records]. Zoti Huver bashkëngjit edhe një kopje fotostatike të një raporti të dates 16 gusht 1923 nga Bostoni, i hartuar nga një Agjent i Posaçëm, dhe i titulluar "'Dielli' Gazeta e Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës, 456, Tremont Street, Boston, Massachusetts; SHKELJE TE PRETENDUARA TE LIGJEVE TE ASNJANESISE". Nga dokumentet amerikane të periudhës së viteve 1910-1920 del qartë se VATRA dhe Noli u vunë në shënjestër nga grupime të ashququajtura "epirotike" në Amerikë, të cilat përpiqeshin pa sukses të ndërsenin organet e administrates amerikane kundër Nolit, Konicës, Vatrës dhe Dielli-t, duke ngritur akuza krejt pa baza kundër tyre. Gjithsesi raporti i lartpërmendur nuk disponohet.