Tek sprova "Mosmarrëveshja" e Ismail Kadaresë, po botojmë përshkrimin e fatit tragjik të partizanes Ramize Gjebrea. Gjyqi i çuditshëm, urdhrat e ardhur nga lart, Zaho Koka, sjelljet e shokëve bashkëluftëtarë...

...Nako Spiru e ka shkruar këtë letër fill pas pushkatimit prej vetë shokëve të tij komunistë të të fejuarës së tij: R. Gjebrea, me nofkën "Ramona", një vajzë partizane me një bukuri të rrallë, ardhur në mal nga qyteti. Vrasja e saj, që tronditi në atë kohë gjithë Shqipërinë, ende sot në kohën që po shkruhen këto radhe, ka mbetur e errët. Pyetjen "përse?" e ka bërë e para ajo vete.

Sipas dëshmitarëve të shumtë, e lidhur siç qe, në një qilar të pistë, në katundin Ramicë të Vlorës. Pyetjen e ka përsëritur, fill pas viktimës, njeriu më i afërt i saj, Nako Spiru, i fejuari i vajzës. E ndonëse shef kryesor komunist, në fillim as ai s'merr veçse një përgjigje të mjegullt. Lihet të nënkuptohet se shkaku i dënimit ka qenë i tillë që është vështirë të thuhet, për të mos plagosur shpirtërisht shefin e rëndësishëm. Shumë shpejt shkaku merret vesh: Ramona, njëzetenjëvjeçarja me kulturë dhe bukuri të rrallë, qenka dyshuar për Iidhje dashurie me njëfarë Zaho Koka. Rrjedhimisht, "gjyqi partizan" paska mbrojtur, veç të tjerash, nderin e një prej shefave të lartë të tij!

Dyshimi, sa vete rritet, sidomos pas vrasjes së vetë Zaho Kokës, ç'ka e tregon qartë letra e dërguar shefit të madh, E. Hoxhës. N. Spiru është i pari dhe i fundit që jo vetëm shkruan se "rivali" i tij është vrarë pas shpine, por guxon ta pyesë E. Hoxhën përse ka ndodhur kjo!

Çështja e vrasjes pas shpine lidhet me diçka tjetër. Nëse joshësi i Ramonës është vrarë në këtë mënyrë, kjo do të thotë se ai duhej të merrte në varr një të fshehtë.

E fshehta lidhej me pyetjen që do të përsëritet qindra herë, nga mijëra njerëz, në dhjetëra vite: Nëse u besua vërtet si një faj pasional, që dëmtonte çështjen e moralit në luftë, me fjalë të tjera, disi i përligjur, ndonëse tepër i ashpër, rrjedhimisht i dënueshëm, atëherë përse u dënua me pushkatim vetëm ajo, "femra", dhe jo tjetri, "mashkulli"?

Problemi, ndërkaq, ngjan shumë më i thellë.

Ramize Gjebrea

Vetë vrasja, por sidomos fshehja e së vërtetës për të, e sidomos shndërrimi i saj në një histori të rrejshme dashurie, dëshmonte për diçka të paparë në historinë shqiptare. Më saktë se ligjërimet e kohës, ai krim paralajmëronte një të shekulli zi dhe mjegull, në historinë aspak të kthjellët shqiptare. Ështe kjo arsyeja që gjithsesi e përligjte, qoftë dhe me vonesë, zhbirimin e hollësishëm të asaj që kishte ndodhur në shkurtin e egër të vitit 1944, në Ramicë të Vlorës.

Qysh pas pushkatimit të Ramonës përpara brigadës partizane, pyetja e pashmangshme, se ç'është kjo që ka ndodhur: gjyq partizan apo sheriat arab?, s'ka reshtur asnjëherë. Nëse kanë kryer mëkat, atë e kanë kryer së bashku. Se i tillë ka qenë gjithmonë dhe kurrsesi ndryshe mëkati i dashurisë.

Bashkë me lajmet që vijnë nga Shtabi i Përgjithshëm, ku Zaho Koka paska shkuar të japë shpjegime, dyshimet shtohen. Jo vetëm s'ka dënim për donzhuanin e dyshimtë partizan, por atij i qenkan kthyer armët dhe gradat. Dhe, për më tepër, i qenka dhënë edhe një qese me flori... Kjo e fundit ngjan me një trillim të sajuar enkas për ta poshtëruar atë farë trimi.

Për një habi të madhe, dëshmia e mësipërme jepet jo nga ndonjë dashakeqës, por nga një adhurues i Zaho Kokës, profesor komunist, në vitin 2002! E vetmja gjë që sqarohet është se qesja me flori s'qenkësh ndonjë shpërblim për tradhtinë që i ka bërë të dashurës, siç pëshpëritin smirëzinjtë, por për një mision sekret të ardhshëm, çka tregon se sa fort e çmojnë Z. Kokën shokët "atje lart". Është po ky profesor stërkomunist, që dëshmon "padrejtësinë" tjetër që i bëhet trimit të vetmuar Z. K., përçmimin që vendasit tregojnë për të kur kthehet në katund. Nuk i flasin, ndoshta pështyjnë në tokë, e ndoshta murmuritin nëpër dhëmbë fjalën "judë".

Nga shtabi "andej lart" mbërrijnë, ndërkaq, udhëzime të rrepta: Të mos flitet më për R. Gjebrenë! Të harrohet Ramona bashkë me historinë e saj! Sipas anketuesit V. Baruti, Enver Hoxha vetë paskësh pranuar se kishte qenë gabim pushkatimi i saj, megjithatë, shefi i madh mendon se mjaft u fol për të. Ka ardhur ora e heshtjes.

Por as ora, as dita e heshtjes nuk vjen. Përkundrazi, jehona sa vete merr dhenë. Legjenda e yllit të bukurisë, e zanës së maleve, e princeshës flokëverdhë kthehet në njëfarë elegjie kombëtare. Hidhen trakte për të nga kundërshtarët politikë, nga mbretërorët, nga nacionalistët, s'do të ishte çudi nga vetë gjermanët. Të gjithë e duan për vete. S'ishte komunizmi i përshtatshëm për qenie të tilla të epërme. Princesha ka gabuar kur është bashkuar me të.

Komunistët e kuptojnë se betejën e heshtjes e kanë humbur. Të mundur, heqin dorë prej saj. Në pamundësi për ta fashitur gojëdhënën përpiqen t'i ndërrojnë drejtim. Ta kthejnë në favor të Zahos, kundër Ramonës. Ramona duhet të poshtërohet. Madje, me ngut. Me të gjitha mjetet që njihen aq mirë prej shekujsh.

Zhdrivillimi i dosjes R. Gjebrea, nga faza e parë, ajo e heshtjes, hyn në një fazë të dytë, atë më të rrezikshmen. Poshtërimi i një femre ka qenë gjithmonë më i lehtë se poshtërimi i një burri. Gjithçka e brishtë, e bukur, e sinqertë e vajzës, mund të kthehet lehtësisht kundër saj. Ajo vjen nga qyteti i largët me hije aristokratike i Gjirokastrës, nga shtëpia e madhe e Gjebrenjve, me dritare të mëdha, me qiellzana të gdhendura e doke të fisme. Ashtu si zonjusha tjetër e brishtë Musine Kokalari, nga shtëpia e Kokalarëve, që do të ketë një fat të ngjashëm. Këto janë zonjusha të kohës, asaj që mund të quhet"belle epoque", version ballkanas, me shumë sqimë, me trille natyrisht, me gjuhë të huaja (Ramona, përveç italishtes, që ishte në modë, dinte anglisht dhe frëngjisht e Musineja gjithashtu). E kështu me radhë, me Dante Aligierin, të mësuar gati përmendsh, me Nietzsche-n dhe Schopenhauer-in, me maniera të sjelluri fine dhe, mbi të gjitha, me pamje të bukur, tepër të bukur.

Të gjitha këto mund të kthehen, ashtu siç u kthyen, kundër tyre.

Ja Ramona, në mbrëmjet e ftohta, pranë zjarrit, iu këndon (siç thuhej ende në shqip për "reciton"), partizanëve këngën e pestë të "Ferrit" të Dantes, atë të dashurisë tragjike midis Françeska da Riminit dhe Paolo Malatestës. E këndon italisht, pastaj shqip, çastin e puthjes së parë midis tyre, çka do të jetë një vërtetim i akuzës që do t'i bëhet si nxitëse e shthurjes morale. Ashtu siç do të quhet e tillë, këtë herë prej Zaho Kokës vetë, këshilla e vajzës që të përdorë furçë e pastë dhëmbësh, për gojën e tij problematike.

Të dyja këto, kënga e pestë e Dantes dhe higjiena e gojës, meqenëse lidhen me puthjen, janë fakte të mjaftueshme për gjyqin partizan, që vërtetojnë akuzën që çon drejt vdekjes. (Duhet të jetë hera e parë në historinë mijëvjeçare të gjyqësisë botërore, që furça dhe pasta e dhëmbëve, bashkë me një poemë të Mesjetës së vonë, të merren si dëshmi krimi prej një gjyqi, në përbërjen e të cilit ka një komunist që ka studiuar për drejtësi në Francë!)

Merret me mend interpretimi që u bëhet gjesteve të përditshme të Ramonës, krehjes me kujdes të flokëve, që ajo nuk e harron kurrë, pastërtisë trupore, buzëqeshjeve, përqafimit që komisarja e re iu bën partizanëve kur nisen për aksion ose kthehen prej tij, ledhatimi i flokëve të tyre e gjcrtek e qara shumë ditë rresht për heroin c vrarë në Tiranë, Misto Mame, vërtetim i mjaftueshëm për disa, se paska qenë e fejuara e tij e fshehtë, përpara se të fejohej me Nako Spirun...

E megjithatë, një mrekulli e madhe po ndodhte, e ky ishte i vetmi lajm i mirë: balta nuk zinte mbi vajzën. lshte një gjë e rrallë, pa dyshim, njerëzit ishin mësuar me shprehjen se "plumbi nuk zinte", por jo balta.

Dhe jo vetëm kaq. Balta jo vetëm nuk zinte, por pas çdo hedhjeje të saj, vajza ndritte më fort.

Heqja dorë nga përbaltja e Ramonës ka qenë faza e tretë e procesit të habitshëm të pasvdekjes së saj. Komunistët binden se duhej përmbysur me ngut kjo gjendje. Duke pranuar humbjen, ata rreken të vendosin një drejtpeshim midis të dyve: Ramonës dhe Zahos. Të sajojnë një çift mitik sipas modelit të Romeos dhe Zhulietës. Por çifti qëllon i vështirë. Ramona ka një përparësi ndaj tjetrit: vdekjen. Ashtu siç Zahoja ka një mungesë: jetën. Që të vihen në kushte të barabarta, siç e kërkonte ky model legjende, duhej që së paku ai të vdiste. Dhe kështu vendoset që ai të vritet. Me plumb pas shpine, siç e dëshmon Nako Spiru. Siç e kërkon logjika. Por kurrsesi legjenda.

Legjenda kërkon një vdekje romantike. Skenarin e kësaj vdekjeje, sipas V. Barutit, e sajon N. Xhuglini, e fejuara e Hoxhës, më pas gruaja e tij. Gjithmonë sipas anketuesit, motivi kryesor për vrasjen e Ramonës ka qenë xhelozia femërore. Një tjetër motiv, edhe më i fshehtë, rreh të shfaqet aty-këtu, si dritëza e zbehtë në fundin e një pusi.

Sidoqoftë, skenari i epilogut vihet në jetë shumë shpejt. Vrasja e donzhuanit të hamendësuar partizan ndodh vërtet tek oborri i një kishe. Veç ndryshe në jetë e ndryshe në skenar. Në jetë me plumb pas shpine, siç thotë Nako Spiru. Kurse në skenar, sipas Xhuglinit, mortin e ka romantik, alla Romeo, në dramën e Shekspirit. Helm e pikë nga humbja e Zhulietës së tij, s'e do më jetën, ndaj si trim i marrë nxjerr gjoksin përpara gjermanëve, që t'i japë fund asaj.

Suksesi i shfaqjes është i plotë. Kaq shumë ka punuar regjimi komunist nga viti 1944 gjer më 2010, saqë për shtatëdhjetë vjet rresht miti i rrejshëm e mbulon plotësisht të vërtetën. Shpifës të rëndomtë, korrierë partizanë, poetë, muzikantë, akademikë, historianë, spiunë, arkivistë, arrijnë të sajojnë një motërzim të ri roze të historisë së Adamit e të Evës, përzier me pak Shekspir e shumë gënjeshtër. Këngë, poema, drama, romane, kantata, kujtime, s'kanë të sosur. E të gjitha këto për një hero të rremë, në të vërtetë, për një burracak që e shiti të dashurën që, me sa dukej, s'e kishte pasur kurrë, veç në ëndërrime, sëmundje e njohur e meshkujve ballkanas.

Për të kapur diçka më shumë nga ky kryengulth makabër, le të kthehemi prapë te nata e ftohtë e shkurtit të vitit 1944, në Ramicë të Vlorës.

E lidhur me litar, midis baltës, bagëtive dhe pisllëkut, në haurin ku mezi bën dritë një kandil i zbehtë, Ramona e brishtë, shumë herë do të ketë sjellë në kujtesë gjyqtarët e saj, ndërsa shpresa për mëshirë do të zhvendoset nga një fytyrë te tjetra.

Ja Hysni Kapo, shefi i tyre, ka gjasë që edhe po t'u besojë pëshpërimave, të mos ia quajë për të madhe "mëkatin", ngaqë ai vetë e ka lënë gruan e dhënë me mblesëri, në katund, për një tjetër, marrë me dashuri. Dhe ja i dyti, Manush Myftiu, kthyer nga Italia, ku ajo ka qenë gjithashtu për studime, e sidomos student i mjekësisë, s'ka si të kërkojë dënimin e saj. Aq më tepër, të tretit, Bilbil Klosit, ardhur nga Franca, ku ka studiuar për drejtësi, e gjithë kjo s'mund t'i duket veçse groteske. Sa për të katërtin, Dushan Mugoshën, serb nga Jugosllavia, atje ku flirtet dashurore nuk mallkoheshin aq fort, e për më tepër i dërguar i Kominternit famëmadh, do të duhej t'i ngjallte më fort shpresën, sikur një dyshim i errët të mos e gërryente.

Pastaj, me radhë, fytyra të rëndomta, për të cilat s'di ç'të mendojë, gjer te komandanti puritan e kokëshkretë i brigadës, Sh. Peçi, dhe ndihmësi i tij, D. Hekali, një djalë i ri, ish-ngarkues- shkarkues porti, në Durrës, që c adhuron komandantin e vet hijerëndë. Prej këtyre të dyve ka gjasë të ketë frikë, e sidomos tek ish-punëtori i portit, që pothuajse nuk e njeh.

Siç do të dëshmohet më pas, për një rreng tepër trillan të fatit, është pikërisht komandanti i ashpër Sh. Peçi që nuk do të ketë ndonjë zell për dënimin e vajzës. Do të shkojë te H. Kapo e do të kërkojë "të pyetet Partia", por përgjigjja e këtij të fundit do tëjetë: "Partia këtu, jam unë!". Kurse befasimi i madh do të vijë prej D. Hekalit, zëvendësit, i cili, pa kurrfarë lëkundjeje, do të jetë gjer në fund kundër dënimit të vajzës.

Këtu nis ftillimi i çështjes. Pyetja mund të shtrohet ndryshe: ç'dinte njëra palë më shumë se tjetra ose, përkundrazi, ç'dinte tjetra më pak?

Me sa dukej, pikërisht për këtë të fundit, në mungesën, zinte fill enigma. D. Hekali nuk dinte diçka që aq sa e vinte nën të tjerët, po aq e vinte mbi ta. Ai nuk dinte, me sa dukej, urdhrin e fshehtë, që, sipas V. Barutit, kërkonte vrasjen me çdo kusht të Ramonës.

Sipas këtij motërzimi, komandanti me zëvendësin tregojnë mëshirë për vajzën, ndoshta për shkak të mosdijenisë së urdhrit. Fakti që komandanti ndryshon qëndrim, ka gjasë që kjo të ketë ardhur pas marrjes në dijeni për urdhrin. D. Hekali, me sa duket, edhe pas dijenisë së urdhrit, vazhdon të mos bindet.

Shpjegimin e merr me vete në varr. Kjo ndodh pak kohë pas ngjarjes. Pas një beteje (jo gjatë betejës, por pas), D. Hekali merr një plumb (jo në ballë a në gjoks, siç e kërkojnë doket heroike, por në shpinë), sipas stilit që përshkruan Nako Spiru në letrën e tij.

E lidhur me litar, në haurin e bagëtisë, e më pas nën dhe, Ramona nuk di asgjë nga ato që ndodhin mbi tokë. Në mendjen e saj të turbulluar sa prej territ, aq dhe prej dritëzës së kandilit, ka gjasë t'i vijnë dy të fejuarit e saj, të njëpasnjëshëm, Misto Mame, i vrarë para pak kohësh, dhe Nako Spiru, që mendohet se ka zënë vendin e të vrarit, më pas, në zemrën e saj. Kjo fejesë dyshe, disi e çuditshme, do të përdoret përkohësisht në fazën e poshtërimit të saj.

Do të donte apo s'do të donte Ramona, i fejuari i saj i dytë, ai i njëmendti, Nako Spiru, do të kthehet e rikthehet pafundësisht në ankthet e saj. E dinte vallë që po dergjej në haurin plot baltë si më e fundmja lavire e Shqipërisë? I kishte marrë vesh thashethemet, hetimin, egërsinë? Nëse i dinte, pse nuk turrej ta nxirrte nga ai haur i lemerishëm?

Në çdo zhurmë, në çdo pipëtimë që vinte nga jashtë, shpresa i ngjallej se ndoshta shpëtimtari më në fund po arrin. Por pastaj, bashkë me heshtjen, thyhej besimi dhe ajo i ka të gjitha arsyet të besojë se i fejuari i saj, jo vetëm nuk do të vijë kurrë, por ndoshta me cinizëm dhe xhelozi ndjek dënimin e saj për tradhti ndaj tij.

Anketa e V. Barutit nuk është e butë me N. Spirun, por në asnjë rast nuk sjell ndonjë dëshmi për cinizmin e tij. E kundërta njoftohet prej shumë dokumentesh, e sidomos prej dëshmisë së L. Belishovës, shoqe e ngushtë e Ramonës dhe gruaja e ardhshme e shefit komunist. Thelbi i të gjithëve është i njëjtë: Nako Spiru e ka përjetuar vrasjen e së fejuarës si një tragjedi. Tre vjet më pas, më 1947, ai vetë do të rrëzohet nga plumba po aq të dyshimtë, si ata që ka përshkruar në letrën e tij dikur. Vrasja, e paraqitur si vetëvrasje, do të ndodhë në zyrën e tij prej ministri. Në tryezën ministrore, përbri njëra-tjetrës, do të jenë fotografitë e dy grave: Liri B., e shoqja e tij, dhe Ramona Gj., e fejuara.

Njeriu i tretë në jetën e saj, njeriu i gabuar, fatal, ai që ajo do ta mbante si gur dantesk për gati shtatëdhjetë vjet mbi qenien e saj, ishte Zaho Koka, partizani, ai që nga bari dhensh ishte bërë komisar, për të përfunduar në Romeo.

Seancat e hetimit janë të shkurtra dhe akoma më të shkurtra ato të ballafaqimit të Ramonës dhe Zaho K. Përgjigjet e tij janë varfërisht të sakta. E kam dashur, por s'kam guxuar t'ia shpreh dashurinë. Jep të kuptojë se ajo, si vajzë qyteti, i jep shenja, por ai, si katundar i thjeshtë që është, druhet

Anketa e V. Barutit i afrohet më në fund pikës fatale: shkakut të vërtetë të vrasjes. Atij që më fort se gjithçka, më këmbëngulshëm, më frikshëm, i largohen të gjithë. Është ankthi i Dushan Mugoshës, të dërguarit jugosllav, që i vjen herë pas here Ramonës. Jo se ishte serb, përkundrazi, e ka çmuar si të tillë, ngaqë ka Iënë vendin e vet e rrezikon jetën për Shqipërinë. Është i fundit me të cilin nuk do të donte të kishte moskuptim. Por moskuptimi s'varet prej saj. Ai i ka rrënjët larg. Ramona e ka nënën nga Kaçaniku i Kosovës. Dhe natyrshëm herë pas here flet për Kosovën. Dhe sa herë që ndodh kjo, në sytë e Mugoshës ka një ngricë. Ramona e di se të përmendësh Kosovën është gati-gati krim. Dënimi i Ballit Kombëtar, thënë ndryshe i "nacionalizmit" nis pikërisht nga çështja e Kosovës. Por Ramonës, ndonëse i fejuari Nako Spiru ia ka shpjeguar se "nacionalizmi" është pikërisht shenja që ndan komunistët nga fashistët shqiptarë, nuk e ka besuar fort. I duket kaq e pavend kjo histori, saqë beson se do të jetë e përkohshme.

Anketa e V. Barutit jep copëza letrash të këmbyera midis E. Hoxhës dhe të fejuarës së tij, N. Xhuglinit, ku flitet për "dekorime", çka do të thotë vrasje pas shpine, si për një gjë të rëndomtë. Sipas V. Barutit, një pjesë të "dekorimeve" i propozon Nexhmije Xhuglini. Për t'i miratuar pastaj E. Hoxha. Midis "të dekoruarve", gjysma, në mos më tepër, janë nacionalistë.

Për "dekorimin" e këtyre të fundit, ashtu si për gjithçka të rëndësishme, vendos Mugosha.

Baruti, krahas motivit të Kosovës, jep gjithmonë si shkak xhelozinë e N. Xhuglinit. Prej anketës së tij është vështirë të vërtetohet krejtësisht një gjë e tillë. Ashtu siç është vështirë të kapet nëse njëri nga të dy motivet është fshehur pas tjetrit, apo, siç ndodh shpesh në jetë, rastësisht janë ndërthurur të dy për të shpejtuar orën e keqe të vajzës. Në këtë histori, pas luksit të jashtëm, pas shprehjeve latine në gjyq, pas leximeve e komenteve të Dantes, pas dy të fejuarve, pas një dashurie të hamendësuar për të vdekurin, pas dy vajzave shemra, tri-katër të tjerave xheloze dhe, pa dyshim, shumë meshkujve ngacmues të sprapsur prej Ramonës, xhelozia e gruas së ardhshme të sunduesit shqiptar i shkon stilit të dramës.

Po gdhin më në fund mëngjesi i dënimit. Ramona, e hutuar krejt, del nga hauri. Sytë i lëbyren, mezi i hedh hapat. I kanë thënë se do të flasë përpara brigadës dhe kjo i ka përtërirë shpresën e faljes. Tek ecën, kërkon me sy Zaho K., bashkëfajtorin, që duhet të ishte i lidhur si ajo, por nuk e sheh kund. Me një shpresë të fundit, kërkon të fejuarin, Nako S., por as ai s'duket. Duket vetëm brigada e rreshtuar në pllajë, një mur hijerëndë, që hesht. Tri vajza partizane, me armë në duar, pakëz mënjanë, ndjekin me sy të turbullt ecjen e së vetmuarës. Ajo i afrohet një flamurthi, ku ndoshta duhet të ndalonte për të folur. Ndërkaq, midis heshtjes ndihen krisma. Dhe midis krismave, dëgjohet zëri i saj: ç'janë këta plumba! Kthen kryet dhe, si në mjegull, sheh tri vajzat partizane që shtien drejt saj. Por, ngaqë iu dridhen duart, plumbat s'e kapin. Bëhet gati të klithë përsëri: ç'janë këta plumba?, kur një partizan, me sy të çakërritur, shkëputet nga rreshti dhe i turret pas për të zbrazur pas qafës së brishtë të vajzës, armën e tij.

Ramona bie më në fund, për të mos u ngritur më.