Lagjja Goricë në qytetin historik të Beratit përbën njësinë e vet me ndërtimore
të ngritur në krahun e majtë të lumit Osum, pra e ndarë prej pjesës tjetër të
qytetit. Ndërtimi i këtij ansambli duket se ka filluar aty rreth mesit të
shekullit XVI, duke u bazuar në zhvillimin e mirë që kishte arritur kjo lagje
rreth çerekut të tretë të shekullit XVII. Lagjja çdo nevojë e plotësonte në
qendrën zejtaro-tregtare, sepse brenda lagjes nuk kishte një njësi të tillë.
Kohë më parë ndërlidhja me këtë lagje bëhej me trap, ura druri dhe më pas ura
prej guri mbi lumin Osum ose siç quhet sot Ura e Goricës.
Në revistën mujore "Diturija" të Lumo Skëndos kemi një artikull me
titull "Berati Plak" me 5 korrik 1927 nga z .Gjergj Haxhi Mihali. Ai
tregon se nga një libër në kishën e Shën Gjergjit mësojmë se Kurt Pasha, pashai
i Beratit në vitin 1777 kishte financuar për ndërtimin e urës së Goricës mbi
lumin Osum dhe e ktheu atë në të Gurtë. Në vitin 1918 në mbarim të Luftës së
Parë Botërore, austriakët para se të largoheshin nga Berati i vunë dinamit urës
dhe prishën mesin e saj. Italianët që erdhën pas tyre vendosën pranë harkut të
prishur një pasarelë të varur me kavë çeliku, e cila vlente për kalimin e
njerëzve. (Koli Vesho, Berati qytet muze, Berat, 2012, f.143) Një investim prej
45 mijë lireta me kontributin edhe të qytetarëve beratas të cilët dhanë 10 mijë
lireta, rikonstruktohet nga firma "Tamburlini" ura në lagjen Goricë e
cila ishte djegur gjatë Luftës së Parë (Marela Guga, Historia e prefekturës së
Beratit 1920-1939, bocet, f.266). Dëmtimet e ndryshme të saj dhe nevoja për
qarkullim mbi urë në të dy drejtimet njëkohësisht ka sjellë zgjerimin e
gjerësisë së saj. Kjo zgjidhje është realizuar duke zëvendësuar parapetin e
urës prej guri, me parapet të krijuar, duke futur në trupin e urës shina hekuri
të cilat dalin konsol, duke i inkastruar e betonuar dhe duke krijuar parapet të
ri, i cili qëndron edhe sot. Ky zgjerim ka krijuar në sipërfaqen kaluese të
urës dy mini trotuare në të dy krahët për kalimin e këmbësorëve. Si përfundim
mund të themi se në hyrje dhe dalje të urës kemi veprën autentike origjinale,
ndërsa dy qemere dhe parmakët janë rikonstruktuar në vitin 1923 dhe një këmbë
dhe dy gjysëm qemere që mbështeten në të mendojmë se janë rikonstruktuar në
vitin 1938 (fig.3,6).(Genci Samimi, Dritan Çoku, Jeta e një monumenti, Ura e
Goricës në Berat, Pse duhet të planifikohet për restaurim, "Gazeta
Shqiptare" suplementi "Milosao", 12 Dhjetor 2010) Në shtator
1944 ushtria gjermane nuk mundi të realizojnë planin për prishjen e urës në
ditën që largoheshin nga Berati.
Por si ka qenë pamja arkitektonike e urës së çuditshme të Beratit mbi lumin
Osum në shek.XVI-XVII ?
Për ndërtimin e urës së çuditshme të Beratit mbi lumin Osum për kalimin e
njerëzve shkruan udhëtari dhe kronisti i famshëm Osman Evlija Çelebi, në veprën
e tij, "SEJAHATNAME", (udhëtimet) prej 10 volumesh. Ai ka të dhëna
mjaft të rëndësishme dhe shumë të vlefshme për gadishullin e Ballkanit, Evropën
Perëndimore, Afrikën, Azinë, etj. Në volumin e 8-të veprës së tij, ai përshkruan
me rreth 12 faqe qytetin e Beratit pas vizitës të dytë të bërë në vitin 1672.
Ai thotë: "Në qytetin e Beratit, aty poshtë, pas tregut të kazanxhijve,
mbi lumin e Osumit gjendet një urë e madhe që shërben për kalimin e udhëtarëve
karshi, në Varosh të Thatë. Gjithsej ka nëntë harqe prej druri, por themelet e
urës qëndrojnë mbi këmbë prej gurësh të çuditshëm, të zhytur në ujë. Pjesa e
sipërme e urës është e shtruar me material lisi (pelina). Është diçka e
çuditshme saqë rrallë mundet të takohet. Në Hercegovinë, në qytetin Koxha që
gjendet mbi lumin e thellë, dhe është ndërtuar në kohën e Sulltan Sulejmanit,
ajo përbëhet vetëm nga një hark prej druri, kurse kjo e Beratit është e pajisur
me nëntë harqe (Zoti ta ruajë!)".(Vasfi Samimi, Berati 300 vjet më parë,
"Dita 2000", Tiranë, 2007, f. 38) Për kohën e ndërtimit të kësaj ure
vështirë të thuhet ndonjë gjë e saktë, pasi deri më sot nuk kemi rastisur
ndonjë të dhënë. Veçse një gjë është e sigurt: Ajo është ndërtuar atëhere kur
ka lindur nevoja e komunikimit midis dy brigjeve të Osumit, d.m.th. i takon
asaj kohe kur në të majtë të lumit filloi popullimi dhe ndërtimi i mëhallës së
Goricës. Duke arsyetuar kështu, ndërtimi i këtij objekti në pikëpamje kohore,
mund të vendoset, të paktën, në gjysmën e dytë të shek. XVI. (Ferit Duka,
Berati në kohën osmane (shek. XVI-XVIII), Toena, Tiranë, 2001, f.214) Madje,
siç del nga defter i vitit 1583, në gjysmën e dytë të shek. XVI, ekzistonte
edhe mëhalla përtej Osumit, Gorica. (Po aty, f.177)
Udhëpërshkruesi Evlija Çelebi për malin e Goricës na informon se: "Është
një mal i madh, i lartë dhe i stolisur me drurë e pyje pafund. Qerestetë dhe
binarët që përdoren për riparimin dhe ruajtjen e urës merren së këndejmi. Çdo
njeri që guxon të presë qoftë dhe një dru të hollë nga ky pyll dënohet dhe
kundrejt tij merren masa nga gjykata."(Vasfi Samimi, Berati 300 vjet më
parë, "Dita 2000", Tiranë, 2007, f.37) Popullsia e krishterë
vazhdonte, si një shekull më parë, të kryente disa detyra mirëmbajtjeje. Në
vitin 1688, Papa Jani, Staso Jani, Bane Dhimo, nga lagjja "Kala" e
Beratit deklaronin se ata vazhdonin të ishin të falur nga detyrimet e
jashtëzakonshme kundrejt shërbimit të përgatitjes së materialeve e shpenzimeve
për urën e qytetit. (Petrika Thëngjilli, Shqiptarët midis lindjes dhe
perëndimit (1506-1839), fusha fetare 1, Maluka shpk, Tiranë, 2002, f. 245)
Ashtu siç u përmend edhe më sipër me këto burime, tregohet mjaft qartë dhe
flasin për veprën inxhinierike, realizimin e saj mjaft të çuditshëm, rregullat
për ruajtjen, sigurimin e materialit drusor dhe për mirëmbajtjen e saj. Nga
burimet e ndryshme rezulton se edhe në shek.XVIII-XIX ishin të përhapura mjaft
urat e drurit, prej të cilave sot nuk kemi asnjë gjurmë. (Valter Shtylla, Disa
ura të vjetra prej guri në vendin tonë, "Monumentet" 11, 1976,
"Mihal Duri", Tiranë, 1976, f.223)
Gjatë studimit të hollësishëm të Urës së Goricës kemi realizuar një analizë të
thelluar të burimeve historike nga letërsia historiografike, përshkrimeve që
udhëtarë të ndryshëm kanë bërë për këtë vepër inxhinierike, dokumentimin faktik
të gravurave dhe fotove se si ka qenë e ndërtuar Ura e Gorricës
dhe pamja e saj arkitektonike. Kemi nxjerrë në pah gjendjen fillestare të urës
prej guri, përforcimet dhe rikonstruksionet që ka pësuar ajo gjatë jetës së saj
deri më sot. Njohja e monumentit, historisë së tij, vazhdimësisë së
jetës së tij, specifikave të veçanta të realitetit ekzistues të monumentit,
ishin shkaqet kryesore për studimin dhe paraqitjen grafike të urës së çuditshme
të Beratit mbi lumin Osum me 9 harqe prej druri për kalimin e njerëzve.
Kuptohet se sipas gjerësisë së shtratit të lumit ura është ngritur me shumë
harqe. Nga ana e konstrituimit të harqeve prej druri dhe anës pamore të urës
mendojmë se ura në qendër ka qenë e përbërë prej 3 harqesh të mëdhenj të cilët
krijonin pjesën horizontale paralel me nivelin e lumit dhe nga të dy krahët me
nga 3 harqe, ku harqet sa vinin e zvogëloheshin për të dhenë edhe pendencën
deri në mbështetëset anësore që të çonin në nivelin e rrugëve nga të dyja anët
e Osumit. Pra, urës së çuditshme me 9 harqe prej druri, gjë e pazakontë për atë
kohë i janë shtuar nga një hark për secilin krahë nga ku fillon dhe pjerrtësia
graduale deri në mbështetëset anësore. Ofrojmë këtë lloj arsyetimi për vet
faktin se Ura e Gorricës që trashëgojmë ne sot në dallim vetëm të materialit që
është ndërtim prej guri, ka të njëjtin filozofi, ose shkollë ndërtimi të
mënyrës së konstrituimit të harqeve dhe pendencës nga të dy krahët, tip
mbizotërues të urës në Shqipëri dhe në gadishull, synimi kryesor i të cilit
është të ngarkojë sa më pak harqet dhe ta pakësojë sa më shumë trysninë anësore
që ushtrohet mbi këmbëzat. (Eqrem bej Vlora, Ditar (Nga Berati në Tomor dhe
kthim), KOÇI, Tiranë, 2003, f.54) Si shembull i kësaj ngjashmërie me urën e
Gurtë të Beratit mbi lumin Osum (1777) kemi edhe urën mbi lumin Shkumbin të ndërtuar po nga Kurt pasha i Beratit, por edhe ura të tjera. Qëllimi
i urëndërtuesit është (ndoshta e ka trashëguar prej bizantinëve) duke i rënduar
këmbët në të dy anët. Shumë herë, pra, gurët e fundit të harkut formojnë edhe
kalldrëmin, mbi të cilin shkon rruga, e cila zbret kur mbaron harku dhe ngjitet
përsëri kur fillon harku tjetër. (Johan Georg von Hahn, Studime shqiptare, IDK,
Tiranë, f.117) Këmbët e urave kanë edhe vrima nga të dy anët, për të dhënë
zgjidhjen e një konstrukti të lehtë, por edhe në funksion të dritareve
shkarkuese gjatë vërshimit të lumenjve. Në këmbët midis harqeve, në pjesën e
poshtme të tyre ashtu sikurse na ofron informacionin edhe Çelebiu ...se
themelet e urës qëndrojnë mbi këmbë prej gurësh të çuditshëm, të zhytur në
ujë..., mendojmë se këmbët janë trajtuar të mprehta me masiv gurësh të mëdhenj
për të hapur rrjedhën e lumit dhe për t'i rezistuar prurjeve të Osumit, gjë që i
ka bërë mjaft përshtypje në atë kohë edhe kronikanit. Pra, ura në shekullin XVI
ka qenë me 9 harqe, 8 këmbë dhe 2 mbështetëse anësore.
Gjatë hulumtimit që kryem mbi gjurmë të urave prej druri edhe jashtë hapësirës
shqiptare hasim dy ura prej druri të realizuara në Angli, dëshmi nga arti
pamor. E para e realizuar në pikturë e punuar nga Canaletto pas vitit
1750, mbi urën e ndërtuar përgjatë lumit Thames në Walton-on-Thames në Surrey,
Angli. Ura prej druri u përfundua në 1750 dhe qëndroi deri më 1783, kur ajo u
shpërbë dhe u ndërtua me tulla. Dëshmia tjetër është një gravurë e cila na
paraqet qytetin dhe urën Kew në Surrey. Ura kishte 11 harqe, dy në çdo
fund të urës ishin prej guri të cilët bashkoheshin me 7 harqet prej druri. Kjo
urë përfundoi më 1 qershor 1759 dhe rezistoi për 30 vjet, më pas u ndërtua
krejtësisht prej guri. Në realizimin grafik mbi urën e çuditshme të Beratit nga
ana vizuale jam mbështetur pikërisht në dy veprat e realizuara në Angli, sepse
mendojë se edhe ura e ndërtuar në Berat me nëntë harqe prej druri mbështetur në
këmbë prej guri (shek.XVI) të ketë përafërsi në mënyrën e realizimit të
konstrituimit të harqeve me elementet drusore. Kërkesat jetësore dhe të
domosdoshme për nevoja të ndryshme një nga këto edhe ndërtimet me karakter
publik bën që mjeshtrat, të cilët në dokumentet e kohës shënohen me
fjalën"ustallarë" në fushën e ndërtimeve këtu edhe marangozët,
veprimtaria profesionale e të cilëve nga procesi i formimit gjatë punës së
tyre, përvoja etj., krijonte një shkollë në teknikën e punimit, mënyrën e
ndërtimit dhe realizimit të këtyre veprave ndërtimore.
Si përfundim mendojmë se ura prej druri e shek. XVI në Berat të ketë atë mënyrë
ndërtimi sipas skicës së paraqitur në këtë studim.
Me propozimin e mësipërm të paraqitjes grafikisht të këtij ndërtimi inxhinierik
nuk pretendojmë të kemi zgjidhur dhe vërtetuar përfundimisht problemin sesi ka
qenë pamja dhe ndërtimi arkitektonik i urës së shek.XVI mbi lumin Osum në
Berat, por mendojmë të paktën të kemi parashtruar një hipotezë. Shpresojmë që
kolegët dhe koleget shqiptarë të cilët merren me kulturën materiale do të
arrijnë në të ardhmen që jo vetëm të plotësojnë zbraztësinë me anë të studimeve
më të thelluara mbi arkitekturën në Shqipëri, që për fat të keq vitet e fundit
janë lënë pas dore, por edhe për monumente që kanë specifika të veçanta duke
pasur një njohje më të plotë të arkivave, dëshmive të kohës dhe studimeve më të
fundit. Jemi të hapur dhe dëshirojmë, që vërejtjet të vlejnë për një studim më
të plotë të kësaj trashëgimie arkitektonike në të ardhmen, nga cilido qoftë,
sidomos duke u vështruar në një kuadër më të gjerë
Comments (0)
Dërgoja shokut
Printo
