Sot është e vështirë të ndjekësh vërshimin e botimeve, në rrymën e të cilit
humbasin edhe veprat më të mira. "Kanuni i krahinës së Bendës" është
njëra prej tyre - një thesar i traditave të popullit tonë, që e ka hulumtuar me
një punë të madhe në fshatrat e Bendës vite më parë, studiuesi krutan Haxhi
Goci. Benda është një krahinë nevralgjike, që lidh jo vetëm krahinat e
Shqipërisë së Mesme, por edhe ato të veriut me të jugut. Prandaj nuk është
vështirë të dallosh interferencat me kanunet e tjera, por sigurisht zotëron
origjinaliteti. Sepse ka shumë fakte, tradita dhe zakone specifike për
krahinën, që janë ende të pranishme dhe që koha nuk i ka zvetënuar.
Krahina e Bendës përfshin fshatrat e Malësisë së Tiranës, ato prapa maleve dhe
të Martaneshit. Benda ka në veri Qafë- Shtamën; nga perëndimi rrethin e Krujës,
shpinën e Malit të Dajtit e atij të Linzës; në jug zonën e Shëngjergjit; ndërsa
në lindje, Malin me Gropa e atë të Xibrit. Shtrirjen e saj në shekujt XVI-XVII
na e japin relacionet e të dërguarve të Vatikanit që vizitojnë dhe përmendin
peshkopatën e Bendës (Bendense) me qendër në Moisit dhe fshatrat Shëngjergj,
Shënmëri, Shëngjin, Façesh, Mëner, Bruz, Shënpal, Derje, Kumardh, Xibër, Gur i
Bardh, Martanesh, Bastar. Vepra është një traktat, sa juridik, aq edhe
historik, që vjen me shtresëzime nga thellësitë e shekujve, një dëshmi e gjallë
e traditave zakonore, mënyrës së jetesës dhe marrëdhënieve brenda bashkësisë,
zhvillimit ekonomik, të drejtës së pronës private e përcaktuar me rreptësi etj.
Por njëherazi është pasqyrë e psikikës së kombit, pra edhe një vepër
sociologjike. Nenet e këtij Kanuni, të ilustruara me shembuj nga jeta, që
mbaheshin në gojën e pleqve, janë të kthjella dhe nuk lënë vend për
interpretime të ndryshme, madje kur duhej zgjidhje për ndonjë rast, ishte
Kuveni ai që jepte zgjidhje në frymën e Kanunit. Në këtë mënyrë ai paraqitet si
një tërësi e kompletuar, një rregullator i jetës së Shqipërisë mesjetare,
pasqyrues i zakoneve dhe normave morale e juridike që i përgjigjet një etape të
caktuar të zhvillimit të shoqërisë, etapës së degradimit të rendit fisnor, të
shpërbërjes së tij.
Kanuni, si vepër është unike, kompozuar me rreptësi shkencore, ndarë në kapituj
funksionalë me rreth njëqind zëra e shumë nënzëra, ndahet në përputhje me përmbajtjen
në tri pjesë. Pjesa e parë ka disa kapituj të vendosur plot kuptim në radhë nga
autori: Shpia - ku trajtohen sipas Kanunit vetë shtëpia, pozita dhe pjesëtarët
e familjes; Fisi me pjesëtarët e vet; Lindja, martesa dhe vdekja, ku trajtohen
zakonet dhe rregullat për to. Pjesa e dytë ka për subjekt: Prona dhe
trashëgimia, Detyrimet. Ndërsa pjesa e tretë trajton: Dëmet, Fajet, Ndëshkimet,
Miku, Qeverisja, Gjykimet e Pajtimi. Mjaft me kuptim është që zëri i parë është
"Shtëpia" dhe i fundit "Nderimi" për të vjetrit, dy
shtyllat e shoqërisë shqiptare të kohës. Në Kanun spikasin cilësi të mira të
shqiptarit, si shpirti i drejtësisë, besa, mikpritja, humanizmi, nderi dhe
dinjiteti, ndjenja e solidaritetit, respekti për njerëzit dhe pronën etj. Por
nuk është vështirë të kuptosh se kanunet kanë qenë edhe një sfidë ndaj
pushtuesit; populli jetonte me ligjet e veta dhe nuk nënshtrohej. Të bëjnë
përshtypje zgjidhjet inteligjente, vendimet e drejta të pleqësisë së katundeve
apo bajraqeve për çdo situatë apo konflikt sado të koklavitur që të ishin. Me
interes të veçantë janë komentimet dhe shënimet për disa nene që shquhen për
interpretime të drejta dhe thellësi gjykimi shkencor. Këto i bëjnë të
kuptueshme, jo vetëm për specialistët, por edhe për lexuesin e thjeshtë.
Haxhi Goci (1923-1993), intelektual me formim të gjithanshëm, pedagog i
historisë, drejtues i arsimit në rrethin e Krujës, studiues folklori, por edhe
krijues i mirëfilltë letrar, kudo që punoi e drejtoi, edhe pas kaq vitesh,
kujtohet me respekt dhe dashuri prej ish-nxënësve të tij, bashkëqytetarëve,
prej të gjithëve atyre që e njohën. Por respektin më të madh ia siguron vepra e
tij e gjithanshme, që në radhë të parë evokon traditat më të mira dhe figurat e
shquara të historisë së Krujës dhe rrethinave të saj, të ngjarjeve me peshë në
të gjithë historinë e Shqipërisë. Ndër punimet dhe botimet e tij po përmendim:
"Madhështia e Skënderbeut përmes gojëdhënash e toponimesh".
"Kruja dhe monumentet e saj historike - dëshmi e një qytetërimi të lashtë",
"Emri Ilir në një mbishkrim të Kurbinit", "Vështrim në zonat
etnografike të Krujës", "Kruja në mesin e vitit 1912", e
dhjetëra studime të tjera që, po të përmblidheshin e të botoheshin, do të ishin
një vlerë tjetër e shkencave historike dhe albanologjike dhe do të ndriçonin
përmasa të tjera të intelektualit. "Kanuni i krahinës së Bendës",
mbetet vepra më e mirë e Haxhi Gocit dhe që padyshim futet në veprat e shquara
albanologjike; ai është një vepër cilësore sa dhe kanunet e tjera të botuara
deri tani. Mbledhja dhe sistemimi i një vepre të tillë ka kërkuar punë të madhe
hulumtuese dhe seleksionuese për vite të tëra (1960-1985). Për dy dekada ai
shkeli çdo fshat, hyri shtëpi më shtëpi, bisedoi me shumë njerëz, regjistroi
zakone dhe ngjarje, rregulla që rrokin të gjitha sferat e jetës dhe midis
mijëra skedave përzgjodhi ato më të vlefshmet që ne sot i kemi në dorë, falë
përkujdesit të familjes, që siç thotë mbështetësi i botimit të librit,
poeti-biznesmen Ferik Ferra: "Një thesar juridik vihet para nesh, i
ruajtur me skrupolozitet, përdorur nëpër kohëra, për të kundruar jetën e maleve
e t'fushave të Bendës së Skënderbeut, ashtu siç i ruajtën këngët, doket e
traditat deri në shekujt e vonë, ashtu siç u ruajt ky thesar që sot u vihet në
duar studiuesve." Duhet vlerësuar gjithashtu dhe botimi dinjitoz i
shtëpisë botuese OMBRA GVG, me një paraqitje vlerësuese të monografisë dhe që
mundëson lexim të këndshëm të saj.
Botime të tilla nuk janë të rëndomta, sepse nxjerrin në dritë disa të vërteta
të patjetërsueshme, madje disa nome të këtij Kanuni veprojnë edhe sot dhe
zhvillimi nuk i ka ndryshuar. Sepse, ato përbëjnë tiparet thelbësore të
shqiptarit, të pandryshueshme, si: kultura e lashtë popullore në të gjitha
aspektet e jetës, që përbëjnë qytetërimin shqiptar, që edhe pse i padokumentuar
me shkrime, përsëri ka qenë i pranishëm nëpër shekuj.
Në botimin e Kanunit janë përjashtuar të drejtat dhe detyrat e institucioneve
fetare. Mundet që ka qenë koha kur dyzimet fetare, kur pushtuesi me forma nga
më të ndryshmet u imponohej të pushtuarve për të pranuar fenë e tyre, ose,
autori i ka lënë jashtë ato paragrafë sepse ishte koha kur diktatori kishte
vendosur të bëhej vetë zot dhe kishte dhënë urdhrin "për të djegur me
zjarr dhe me hekur çdo mbeturinë fetare".
Ndryshe nga ligjet e sotme, çdo nen i Kanunit i referohet një rasti nga jeta,
të cilat janë tepër shprehëse dhe shmangin arbitraritetin, vendimet e njëanshme
sipas interesave të një pale a të një individi. Në plan krahasues; kanunet, sa
afri, aq edhe ndryshime kanë midis tyre. Kjo vjen nga specifikat e veçanta që
ka çdo krahinë, sepse ato (kanunet) janë produkt i Mesjetës dhe, komunikimi,
marrëdhëniet, ishin aq fluide saqë shumica e njerëzve lindnin dhe vdisnin pa e
kapërcyer fshatin dhe bajrakun; sot, në kohën e internetit, duken të
pakonceptueshme. Botimi i kësaj pasurie të madhe të kombit u shtohet kanuneve
të tjera të njohura për publikun dhe studiuesit, duke mundësuar studimin
krahasues të tyre, nxjerrin në pah të përbashkëtat dhe veçantitë. Studimi i
tyre do të ndihmojë për të kuptuar drejt të drejtën zakonore shqiptare dhe të
mos ngatërrojmë përdorimin e rremë të tyre për punë të mbrapshta sot.
Kanuni, ngërthen në vetvete 25 vjet punë të autorit (1960-1985). Kjo vepër e
vyer e kulturës sonë popullore, një kontribut në tërësinë e kanuneve të
krahinave të ndryshme që kanë arritur deri në ditët tona, na sjell edhe një
herë në mendje pedagogun gojëmbël të historisë, drejtorin e shkollës së mesme
të vetme të qytetit, Haxhi Gocin. Askush nuk shkroi më shumë dhe më mirë për
Krujën dhe njerëzit e saj sesa ai. Ndoshta do të ishte e arsyeshme që krutanët
e sotëm të bënin një gjest mirënjohjeje: Emrin e tij ta mbante një shkollë a
një institucion kulturor. Në të vërtetë, Haxhi Goci prej vitesh nuk ka nevojë
për asgjë, kurse krutanët do të kenë nevojë gjithnjë për të!
Comments (0)
Dërgoja shokut
Printo
