I
Një natë të ftohtë të vitit 1981, në një nga dhomat e spitalit Onkologjik të
Tiranës ndodhte një skenë dhembjeje, tepër e njohur në këto mjedise: përbri
shtratit të një vajze të re njëzetetrevjeçare, që ishte në grahmat e fundit të
jetës, nëna e saj, e kërrusur nga brenga bënte të vetmen gjë që shumica e të
afërmve bëjnë në kësi rastesh, i lagte buzët. Skena ishte diçka e përsëritur
qindra herë në këtë ndërtesë të trishtë. E veçanta ishte se tek dera e dhomës
së vajzës që po jepte shpirt, nënën e mjeruar e prisnin në këmbë dy njerëz të
policisë së fshehtë shqiptare. Ata nuk e fshihnin padurimin, madje njëri prej
tyre i tha gruas të shpejtonte. Edhe kjo nuk ishte e rrallë në Shqipërinë
komuniste. Shpeshherë, ata që vinin për të parë të afërmit që jepnin shpirt në
spitalet, ishin të internuar. Kështu që vinin të shoqëruar me roje dhe kohën e
kishin tepër të kufizuar, madje duhej të falënderonin shtetin për
zemërgjerësinë e treguar për dhënien e lejes. Shumë të tjerë as që arrinin ta
merrnin dot lejen, ose e merrnin tepër vonë, kur i sëmuri ndodhej ndërkaq nën
dhe. Gruaja kërkoi të rrinte edhe pak, por shoqëruesit, fare shpërfillës, e
urdhëruan haptas të ngrihej. Te dera ajo bëri përpjekjen e fundit: "Unë
njoh Nexhmije Hoxhën. Më lejoni t'i telefonoj. Ajo është nënë dhe do të më
kuptojë." Rojet qeshën me zë të lartë:
"Si shumë lart e vrake! Dashke të shqetësosh edhe shoqen Nexhmije. Nuk
thua faleminderit që të lamë dhe kaq." Gruaja uli kryet dhe doli.
II
Vajza që jepte shpirt në spitalin Onkologjik ishte Drita Çomo, një nga letraret
më interesante të brezit të vet, por në atë kohë e panjohur krejtësisht, për
arsyen e thjeshtë se të atin e kishte në burg dhe nënën në internim. Për ata që
e shihnin ishte thjesht një vajzë tepër e bukur, pakëz e trishtuar. Në udhën e
jetës së saj i kishin dalë herët, tepër herët, dy nga përbindëshat më të zezë
të kohës: diktatura dhe kanceri. Nëna, e cila nuk arriti dot t'i bindte rojet
për ta lënë edhe pakëz më shumë te kryet e vajzës, kishte qenë vite me radhë
një nga gratë më të njohura e të fuqishme të vendit, anëtare e Byrosë Politike,
portretin e së cilës e mbanin njerëzit në duar, në festat e paradat e 1 Majit.
Njëzetë vitet e internimit duhet t'i kishin mësuar shumë gjëra gruas, që kishte
qenë dikur pranë majës së piramidës së pushtetit. Megjithatë, ajo natë shkurti,
kur gazi i Degës së Brendshme e çonte nëpër rrugët e errëta të Shqipërisë,
drejt vendit të internimit, duhet t'ia ketë dhënë një zbulim të fundit për
natyrën e shtetit e të regjimit, në mekanizmin e të cilit kishte bërë pjesë.
Mijëra e mijëra familje të shqyera kështu për shkak të luftës së klasave. Fate
të përmbysura, njerëz të ndarë përjetë për së gjalli, egërsi e skajshme,
mungesë mëshire, çnjerëzi e ngritur në doktrinë. Goditja e fatit, ajo që
komunistët kishin gjithmonë dëshirë ta imitonin, kishte qenë mizore për gruan.
Do të mjaftonte shumë më pak për t'i kujtuar gjithkujt se ka një kërcënim
qiellor që qëndron mbi dokrrat politike të çdo ngjyre, mbi pushtetin, paradat,
byrotë politike dhe, natyrisht, mbi luftën e klasave. Do të mjaftonte leximi i
shkrimeve të vajzës, që nëna i mbante në çantën e saj, për të kuptuar se sa
larg ishte bota komuniste nga bota e njeriut. Ndonëse të cunguara nga ankthi i
kontrollit, ato shkrime jepnin fare qartë një tjetër botë. Mirëpo fati nuk
ishte mjaftuar me gjymtimin e prozës dhe vjershave të vajzës. Ai kishte kërkuar
më shumë: vetë krijuesen e tyre.
III
Drita Çomo vdiq dy ditë më pas nga vizita e nënës, në moshën 23- vjeçare, krejt
e vetmuar, në një shtrat të spitalit Onkologjik. Qysh foshnjë kishte qenë në
internim. Në moshën 18-vjeçare ishte prekur nga sëmundja e pashërueshme. Nga
vjershat dhe ditarët e saj del fare e qartë se e ka ditur gjithmonë se do të
vdiste shpejt. Gjithë rinia e saj kishte kaluar nën kërcënimin e vdekjes. Duke
e pasur këtë minierë të zezë, këtë anti-thesar mizor, ajo në vjershat e saj as
e shpërfill sipas recetave rozë "të ngadhënjimit shpirtëror mbi
vdekjen" etj, etj, e as e kthen në vello, në dantellë të errët të recetave
të kundërta: "Vdekje, jam e jotja" etj, etj. Natyrshëm shkruan se
dëshiron shumë të jetojë, e po aq natyrshëm shkruan se e di që ditët i ka të
numëruara. Jeta e saj e shkurtër zhvillohet në një hapësirë të ngushtë: Cërrik,
Elbasan, Tiranë, hekurudha që përshkon këtë zonë, stacionet e mërzitshme të
Rrogozhinës e të Durrësit, ardhja në Tiranë për analiza ose shtrim në spital,
kthimi prapë, ardhja përsëri. Në trenat e mjerueshëm shqiptarë, në të ftohtën e
dimrit ose në zhegun e verës, zhvillohet pjesa më interesante e jetës së saj të
dukshme. Është tepër e bukur dhe përherë tërheq vëmendjen e djemve. Ndaj në çdo
udhëtim ka përherë nga një histori të vogël. Një histori që s'ka kurrë vazhdim.
E ndërprerë jo më prej fatalitetit të vdekjes, por prej një force po aq të
errët: shtetit komunist. Ose më mirë, prej asaj vetë, që ka rënë robinë e këtij
shteti. Një vajzë e re që e di që do të vdesë, ose e humbet krejt shijen e
jetës, ose synon të përfitojë sa më shumë prej afatit të shkurtër. Drita Çomo
krijon një raport të vetin qoftë me jetën, qoftë me vdekjen, një raport të
natyrshëm. Pa kurrfarë poze dhe kryesorja: sipëran. Shpjegimi i këtij raporti
të mahnitshëm është se ajo, ndonëse nuk e thotë, e ndjen se i përket një bote
të veçantë, asaj të krijuesve. Janë ata, princat e një bote tjetër, atje ku
vdekja dhe jeta janë të përziera, dhe ku jeta ka të tjera afate, që i japin
motrës së tyre të vogël atë drejtpeshim të admirueshëm.
Njëzetvjeçare, e bukur, me verdiktin e vdekjes në trup, nuk i shmanget njohjes
me djemtë. E megjithatë, pa qenë e ftohtë, është e përmbajtur. Në çdo njohje
duket sikur kërkon të vërtetojë pambarimisht, si një ëndërr të keqe,
fatalitetin e gjendjes së saj. Afërsia e vdekjes nuk është pengesë për
dashurinë, përkundrazi. Është diçka tjetër që ngjan e pakapërcyeshme: statusi
politik. Ndaj, ndërsa rrallë, shumë rrallë i tregon të njohurit të saj arsyen
shëndetësore përse i shmanget një lidhjeje me synim martese, pothuajse të
gjithëve iu tregon pengesën politike. Duket sikur mezi ç'pret çastin që
adhuruesin e porsanjohur ta vërë në provë. Nuk është as trill, as kureshti
femërore. Është thelbi i jetës shqiptare, që pasqyrohet në dramën e vogël që do
të luhet mu përpara syve të saj, në çastin kur ajo do t'i thotë adhuruesit
mbiemrin e vet, ose më mirë mbiemrin e nënës, Belishova. Ky mbiemër është i
njohur për të gjithë ata që kanë mbaruar shkollat e Shqipërisë. Qysh në
gjimnaz, në mësimin e marksizëm-leninizmit, në kreun për grupet armiqësore
antiparti, ata kanë mësuar diçka edhe për gruan, vajza e së cilës është shfaqur
befas në sytë e tyre në trenin e mërzitshëm Rrogozhinë-Peqin. E bukur, e
largët, me sy të vëmendshëm, ajo heton efektin e zbulesës tek i panjohuri.
Brenda një grime kohe, ajo është në gjendje të rrokë atë që analistëve do t'u
duhej një kohë e gjatë: në ç'masë shteti diktatorial ka arritur të cenojë e të
shtrajtojë shpirtrat njerëzorë, sa thellë ka zbritur e keqja në ndërgjegje dhe
në fund ndërgjegjen e tyre. Të vënë përpara një prove të befasishme, djemtë, që
nuk e kanë ditur as vetë në ç'raporte kanë qenë me shtetin diktatorial,
zbërthehen aty për aty. Një pjesë hutohen, disa heqin dorë, disa të rrallë,
përkundrazi, ndonëse e dinë ç'tmerr është një guxim i tillë, i thonë se janë të
gatshëm të përballojnë pasojat. Ndërkaq ajo, sipërane si princeshë, pa luajtur
me askënd e pa fyer asnjeri, qoftë të ndrojturin, qoftë kokëshkretin, tërhiqet
nga skena njerëzisht. Vdekja e afërt, ashtu siç e dëshpëron, po aq e ndihmon të
jetë shpirtërisht e lirë, e palidhur me gremçat e bezdisshme të jetës.
Megjithatë, e ndershme tërësisht, e nderon gjer në fund paktin me jetën.
Vazhdon të jetojë normalisht, mëson gjuhë të huaja, lexon libra, dëgjon muzikë,
zgjeron kulturën dhe, kryesorja, shkruan vjersha dhe mban ditar. E refuzon
shthurjen, që në raste të tilla është tunduese, ndërkaq nuk tërhiqet as nga
imazhi i murgeshës. Krijesë e plotësuar njerëzore, e provon dhe e njeh
dashurinë plotësisht. Por, po aq sa dashuria, ndoshta më fort se ajo, hapësirën
e saj të brendshme vazhdon ta mbushë gjer në ditët e fundit të jetës letërsia
dhe arti. Afrimi i vdekjes nuk ndryshon asgjë, as në artin, as në ndjenjat e
saj. Vazhdon të shkruajë vjersha njëlloj si më parë dhe po aq natyrshëm mban
ditar. Asnjë përçudnim nuk i ndodh në shpirt. Një shoqe e saj e shkollës është
bërë artiste dhe ajo shkruan dy vjersha për të dhe për bukurinë e saj, ndonëse
vetë ka mbetur në humbëtirën e internimit. Banore e tokës dhe e qiellit
njëkohësisht, jeton në të dy nivelet, në harmoni me vetveten. E vetmuar, jashtë
çdo kontrolli apo detyrimi moral, me njëfarë lirie, që për çudi, ia jep
pikërisht sëmundja (udhëtimet në Tiranë për kontroll mjekësor, trenat dhe
stacionet, qëndrimi i vajzës njëzetvjeçare, ndonëse e shkelur me këmbë prej
shtetit dhe sëmundjes, e ruan në të gjitha rrethanat klasin e saj të lartë.
Ndjesia e të qenurit e fisme nuk i vjen aspak prej kujtimit të kohës kur
prindërit e saj bënin pjesë në piramidën e pushtetit. Përkundrazi, ajo piramidë
është kthyer në makth për të. Epërsia shpirtërore i vjen prej një tjetër
nomenklature, asaj të artit, zotat e së cilës nuk i rrëzon dot asnjë stuhi e
asnjë terror. Neofite modeste e këtij urdhri të madh, ajo është tashmë e
përgatitur të përballojë perandorinë e vdekjes.
Në këto vjersha dhe në ditarë ne shohim vetëm periferinë e shpirtit të saj.
Janë shkrime të krijuara nën kërcënimin e kontrollit të befasishëm të policisë.
Ndaj, gjithçka në to është e kujdesshme, e përmbajtur. Rrallë, shumë rrallë
përmenden gjëra delikate, si skena e gjykimit dhe e dënimit të ungjit të saj.
Pothuajse asnjëherë s'përmendet ajo që duhet ta ketë torturuar, zymtuar e
eksituar vite me radhë shpirtin e saj: rrëzimi i prindërve, sidomos i së ëmës.
E detyruar të heshtë për kryesoren, ajo na jep vetëm ca shenja të kursyera, por
edhe ato janë të mjafta për të kuptuar pasurinë kryesore të saj", atë që u
varros bashkë me të. Vepra e saj mund të përftohet vetëm kështu: një mundësi,
një pasqyrim i diçkaje, thelbin e së cilës e ka thithur humnera.
Një pjesë të kësaj vepre e përbën kronika e spitalit dhe e zhvendosjes për
shkak të tij, hyrjet dhe daljet në ndërtesën e trishtueshme, analizat, shtimi
ose pakësim i leukociteve, grafitë e njëpasnjëshme, portrete të sëmurësh të
tjerë, pasditet e mërzitshme, vizitat e të njohurve, ardhja e njeriut të
dashur, prapë analiza, grafi, shpejtim ose ngadalësim i përkohshëm i hapave të
vdekjes. Duke ruajtur gjithë përmasat, mund të thuhet se ky libër është skica e
një versioni shqiptar të "Pavijonit të kancerozëve", me të vetmin
ndryshim se, Solzhenicini e shkroi atë gati dhjetë vjet pas vdekjes së
Stalinit, kurse vajza njëzetvjeçare nga Shqipëria, e krijoi atë në vitet
1977-1981, kur diktatori ishte në kulmin e zymtimit të tij.
IV
"Sot ajo kalbet në dhe, në planetin që e deshi aq shumë". Me këto
fjalë e ka dhënë ditën e varrimit të saj djaloshi, që ndonëse pati lidhje me të
dhe e deshi fort, nuk arriti të bëhet, së paku, i fejuari i saj.
Në ditën e ftohtë të fundit të shkurtit, një qerre çonte në varrezën e
qytetthit një poeteshë njëzetetrevjeçare, një vajzë të bukur, një nga ato që ky
popull pillte me aq lehtësi e po me aq lehtësi i shkatërronte. Pas qerres, mbi
të cilën lëkundej trupi i pajetë i vajzës, ecte vetëm një njeri: nëna e saj.
Sëmundja e pashërueshme kishte ngadhënjyer më në fund mbi trupin e vajzës, por
shteti diktatorial, më i egër se sëmundja, do të ishte i pamëshirshëm në
mizorinë e tij. Edhe pas vdekjes, atëherë kur ata që ai i quante kundërshtarë
të tij, bëheshin të parrezikshëm për të, ai vazhdonte hakmarrjen. Kështu që
vajza po futej nën tokë më e vetmuar se ç'kishte jetuar në sipërfaqen e saj.
Nga i gjithë planeti tokësor, përveç spitalit, ajo s'kishte njohur, veç një
skutë fare të veçuar të tij, ca trena të vjetër, ca stacione të mërzitshëm dhe
qytetthin e hidhur, Shqipërinë. Të tjerat; aeroportet, dritat e qyteteve të
mëdha, muzikën, shkrimtarët, filmat, diskotekat e vallëzimit, plazhet e
kafenetë e gëzueshme të të rinjve, ajo i kishte brenda vetes së saj, si një
mall i vazhdueshëm dhe i paarritshëm. Ishte ai mall i pamundur që, me
rrezatimin e tij ka ushqyer këto faqe fisnike. Duke kaluar anash botës, ajo
arriti megjithatë të merrte jo egërsinë, por dritën e saj.
Ky libër, që del në dritë gjashtëmbëdhjetë vjet pas fikjes së vajzës, bën pjesë
në ripërtëritjen e ëndrrës së vjetër të njerëzimit: rikthimit prej territ dhe
asgjësë. E në këtë rast, ne i themi vajzës: Mirëseardhe në jetën tënde të dytë,
në atë që s'njeh veçim, as ankth.
Comments (0)
Dërgoja shokut
Printo
