Kampi i Spaçit u ndërtua nga të burgosurit ordinerë në fillim të vitit 1968.
Kampi ishte ndërtuar në gropë, në një shpat mali të zhveshur, rrethuar nga të
gjitha anët me male, ku shikohej vetëm një kupë qielli. Fillimisht, si kapanonë
fjetjeje shërbenin disa baraka të vjetra të ndërmarrjes së gjeologjisë,
ndërtuar në vitin 1953. Të burgosurit e parë politikë që u dërguan për të
punuar në galeritë e Spaçit, në maj të vitit 1968, për të nxjerrë nga thellësia
e tokës bakër dhe pirit, ishin nga kampi-burg i Elbasanit, që punuan dhe
ndërtuan fabrikën e çimentos. Ata u pritën me thirrje në kor: "Ja u bëmë
varrin! Ja u bëmë varrin!" nga të burgosurit ordinerë, që vazhdonin të
rrethonin kampin e punës me tel me gjemba dhe truproja.
Sigurisht, atyre mjeranëve ua kishin mësuar parullën oficerët e Sigurimit,
dikasteri i të cilëve e kishte projektuar Spaçin si "varri i armiqve të partisë
dhe të popullit". Të burgosurit, që në fillim ishin 600 veta, punonin me tri
turne, me mjete primitive dhe pa asnjë masë të sigurimit teknik. Për 3 muaj të
vitit atje zotëronte bora dhe akulli. Temperatura në dimër zbriste deri në 15
C. Në acarin e dimrit, të burgosurit që nuk realizonin normën, i lidhnin nëpër
shtylla me kavo çeliku, duke i mbuluar me borë dhe akull gjersa humbisnin ndjenjat.
Kushtet higjieno-sanitare në kampin e Spaçit ishin të vajtueshme. Të burgosurit
që kundërshtonin urdhrat e gardianëve rriheshin barbarisht. Një torturë tjetër
që ushtrohej mbi të burgosurit e Spaçit për çdo ditë ishte qëndrimi në këmbë me
orë të tëra, me pretekst numërimi. Kështu orari ditor i punës arrinte nga 8 deri në 10-11 orë. Kur iu
drejtoheshin të burgosurve, gardianët dhe oficerët e kampit e kishin në
majë të gjuhës thënien: "Nga Spaçi s'keni për të dalë as të gjallë, as të
vdekur". (Kufomat e të burgosurve që vdisnin pa mbaruar dënimin, nuk u jepeshin
familjarëve). Birucat e kampit ishin gjithmonë plot me të dënuar për shkaqe nga
më absurdet. Ata mbaheshin atje deri në një muaj me bukë thatë dhe vetëm një
batanije. Para se të ndodhte revolta e 23 majit 1973, të burgosurit e Spaçit i
ishin drejtuar shumë herë Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe organeve të
larta të Partisë-shtet, për ndalimin e dhunës pa shkak që ushtrohej mbi ta.
Kërkesat e tyre binin në vesh të shurdhër dhe dhuna vazhdonte të ushtrohej si
më parë.
Fillimi i revoltës së Spaçit nisi pikërisht me shpërthimin e birucave nga i
burgosuri guximtar Hulësi Pashollari. Ai mundi të lironte 12 të burgosur që
vuanin dënimin pas asnjë shkak ose motiv serioz, pikërisht më 21 maj 1973. Atje
filloi dhe përleshja me rojet e brendshme të kampit, të cilët u zmbrapsën para
turmës së revoltuar të të dënuarve dhe më pas revolta u zhvendos jashtë kampit.
Ambientet e brendshme ranë në duart e të burgosurve. Revolta shpërtheu si një
erupsion vullkanik. Ishte kulmi i protestës së të burgosurve për shkeljen më të
rëndë të të drejtave njerëzore, marrjen nëpër këmbë në mënyrë çnjerëzore të
dinjitetit njerëzor, ishte revoltë për torturat dhe skamjen në kufijtë e
vdekjes. Puna e detyruar skllavëruese dhe dhuna e përditshme që ushtrohej mbi
të dënuarit e kishin çuar në kockë thikën e diktaturës së proletariatit. Nuk
durohej më. Edhe më të frikësuarit nga terrori u bënë trima dhe u hodhën në
ballë të turmës së revoltuar. Më mirë një vdekje e menjëhershme, sesa një
torturë pa fund, kampi gjëmonte nga thirrjet dhe krismat për liri: "Rroftë
liria, poshtë komunizmi, poshtë diktatura".
Në qendër të kampit u valëvit flamuri kuq e zi me përkrenaren e Skënderbeut, pa
yllin komunist, e para herë në Shqipëri pas instalimit të diktaturës. Byroja
Politike u zu në befasi nga kjo revoltë e padëgjuar dhe e pamenduar se mund të
trondiste themelet e terrorit komunist. Dy net e tri ditë të burgosurit bënë
një rezistencë heroike, luftuan me krenari e dinjitet për të rrëzuar telat e
gjembave dhe hekurat e burgut. Byroja Politike dha urdhër që revolta të shtypej
sa më parë dhe me çdo mjet. Më 23 maj të vitit 1973 qindra forca speciale dhe
efektivë të policisë u vërsulën si kafshë të tërbuara brenda kampit duke rrahur
e goditur çnjerëzisht të burgosurit e rraskapitur nga beteja për liri. Ata
ishin të pangrënë e të rrënuar nga goditjet fizike. Rezistenca u shtyp
egërsisht me bilanc tronditës, u dënuan me vdekje katër të burgosur: Hajri
Pasha, Dervish Bejko, Pal Zefi dhe Skënder Daja. Ata u ekzekutuan brenda pak
ditëve, ndërsa 111 të burgosur të tjerë u dërguan në hetuesinë qendrore në
Tiranë, ku iu bënë tortura dhe hetuesi me mjete nga më të dhunshmet. Terrori kishte rilindur edhe më i ashpër se para
revoltës. Ata u nxorën në një gjyq të inskenuar në Rrëshen dhe u ridënuan me
1700 vjet burg.
Ky ishte fundi fatal i revoltës së Spaçit, por jo i shpirtit të saj. Ideali dhe
fryma e shenjtë e luftës për liri mbajti gjallë me mijëra mendje e zemra të të
burgosurve politike në Spaç, Burrel, Qafë-Bar, Tiranë e në të gjithë
Shqipërinë. Revolta ka hyrë në analet e historisë sonë kombëtare si revolta më
e madhe në historinë e burgjeve dhe kampeve me punë të detyruar në Shqipëri
gjatë regjimit komunist. Por hulumtimet dhe studimet e kryera në këtë disiplinë
e shënojnë revoltën e Spaçit si revoltën më historike në ish-vendet komuniste
të Europës Lindore që i dha jehonë jo vetëm Burgut të Spaçit, por gjithë
Shqipërisë si vend me vetëdije të lartë kombëtare, me besim të thellë te vlerat
e lirisë dhe parimeve njerëzore. Por fatkeqësisht diktatura komuniste në
Shqipëri ishte më dramatikja dhe ndër më jetëgjatat, që solli pasoja të
paimagjinueshme për rrënimin dhe humbjet e mijëra viteve jetë të pafajshme nga
kalvaret e pafundme të burgjeve dhe internimeve.
Pas revoltës dhuna dhe terrori në Burgun e Spaçit u thelluan edhe më tepër.
Gjashtë vite pas revoltës, në Spaç u inskenua një tjetër gjyq makabër, u dënuan
me vdekje intelektualët Vangjel Lezho, Fadil Kokomani dhe Xhelal Koprencka.
Burgu-minierë i Spaçit vazhdoi të mbahej në këmbë nga komunistët dhe për afro
çerek shekulli. Ai ka hyrë në histori si burgu më rrëqethës për të burgosurit
politikë dhe familjarët e të afërmit e tyre. Por jehona bëmëkeqe e burgut
mbante pezull dhe zemrat e shqiptarëve, të cilët edhe pse jashtë kangjellave, e
vuanin privimin e lirisë pak më egër se vetë të burgosurit politikë.
Bilanci i Burgut të Spaçit, me dhjetëra të burgosur të ekzekutuar, të vrarë në
minierë, të torturuar çnjerëzisht dhe të mbajtur vazhdimisht në gjendje urie, është
një thirrje shtesë për meaculpan e vonuar të byroistëve që jetojnë dhe
pasardhësve të tyre që duan ta mbajnë gjallë frymën e diktaturës. Sot Shqipëria
e lirë, demokratike, anëtare në NATO, është amaneti i çuar në vend për
luftëtarët e lirisë në Burgun e Spaçit dhe në dhjetëra burgje e kampe pune e
internimi shqiptare.
Nga ana tjetër, një homazh i përjetshëm nderimi, i merituar për ta dhe të
gjithë të burgosurit e të persekutuarit politikë, do të ishte ndërtimi i Burgut
muze në Spaç dhe Burrel. Kurrë nuk është vonë për të vënë tullat e ndërtesës
simbol të kujtesës historike.